Nowe zasady oferowania usług finansowych

Nowe zasady oferowania usług finansowych – ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów

Ostatnia nowelizacja ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów¹ przynosi wiele zmian dla instytucji oferujących usługi finansowe. W szczególności, wprowadza ona nowy rodzaj praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów, którą jest niezgodne z prawem lub z dobrymi obyczajami proponowanie konsumentom nabycia usług finansowych, nieodpowiadających ich potrzebom lub proponowanie nabycia usług w sposób nieadekwatny do ich charakteru (tzw. misselling).

Jednym z powodów takiego kształtu nowych regulacji jest przekonanie ustawodawcy o konieczności zapewnienia konsumentom szczególnej ochrony, w związku z ich słabszą pozycją na rynku usług finansowych. Wynika to (jak stanowi uzasadnienie do projektu) z faktu, iż produkty oferowane na rynku usług finansowych są nie tylko skomplikowane, ale ich nabycie pociąga za sobą długotrwałe zobowiązania finansowe, będące często dużym obciążeniem dla konsumentów. Wśród przykładów usług finansowych szczególnie podatnych na misselling wymieniono polisolokaty, kredyty hipoteczne denominowane w walutach obcych oraz tzw. chwilówki.

Co istotne, nowelizacja jest adresowana nie tylko do instytucji finansowych, ale do każdego przedsiębiorcy, który proponuje usługi finansowe, tj. również do pośredników, agentów oraz podmiotów prowadzących działalność nieregulowaną, np. do instytucji pożyczkowych.

Kontrowersje wokół projektu – seria nieostrych pojęć

Pomimo tego, iż nowe przepisy wejdą w życie dopiero w dniu 17 kwietnia 2016 r.² nowelizacja zdążyła już wzbudzić wiele kontrowersji – przede wszystkim ze względu na lakoniczność i brak precyzji nowych regulacji. Ustawodawca nie zdefiniował bowiem ani pojęcia usług finansowych, ani też pojęcia adekwatności. Nie jest również do końca jasne, jakie muszą być spełnione warunki, aby mówić o „proponowaniu” usług finansowych, bo to właśnie proponowanie, a nie oferowanie (rozumiane jako składanie oferty (propozycji zawarcia umowy) na podstawie przepisów kodeksu cywilnego) jest sankcjonowane nowymi przepisami.

W szczególności, UOKiK uznał precyzyjne uregulowanie zakresu pojęcia „usług finansowych” w nowelizowanej ustawie za zbyteczne. Zdaniem Urzędu – wystarczająca jest ogólna definicja, znajdująca się w ustawie o prawach konsumenta³ (art. 4 ust. 2), której zakres (według UOKIK) został wystarczająco określony na gruncie doktryny i orzecznictwa. Opieranie się na powyższej definicji, wymieniającej jedynie przykładowe usługi finansowe - takie jak czynności bankowe, umowy kredytu konsumenckiego, czynności ubezpieczeniowe, umowy uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym – może jednak, naszym zdaniem, prowadzić do odmiennego rozumienia tego samego pojęcia przez poszczególnych uczestników rynku, a tym samym skutkować poczuciem braku pewności prawa.

Wątpliwości w zakresie przetwarzania danych osobowych

Kolejną kwestią, która wzbudza wątpliwości, jest zakres pozyskiwania danych konsumentów. Zgodnie bowiem z nowymi przepisami, potrzeby konsumentów mają być ustalane z uwzględnieniem dostępnych przedsiębiorcy informacji o cechach konsumentów. Jednocześnie w procesie konsultacji UOKiK wyraził pogląd, iż ustawa, pomimo że wprowadza obowiązek badania potrzeb konsumenta, nie jest samodzielną podstawą do przetwarzania danych osobowych klientów. Instytucje proponujące usługi finansowe przeprowadzając badanie potrzeb konsumenta będą więc musiały zwrócić uwagę na zakres pozyskiwanych danych tak, aby spełnić wymogi nowej regulacji, nie wychodząc jednak poza granice dozwolone prawem.

Jak ocenić „potrzeby konsumenta” i „adekwatność” usługi

Pierwotny projekt nowelizacji wskazywał na ogólne (przykładowe) kryteria, którymi podmioty proponujące usługi finansowe powinny kierować się przy ocenie, czy dany produkt jest odpowiedni dla konkretnego konsumenta (tj. wiek, stan zdrowia, doświadczenie i wiedzę dotyczące usług finansowych oraz sytuację materialną).

W toku konsultacji zrezygnowano jednak z tego wyliczenia. Uznano, że specyfika i różnorodność usług finansowych wymaga, aby ocena klienta dopasowana była do konkretnej usługi, a w tym zakresie zachodzić mogą znaczne różnice. Niestety, ustawodawca nie wskazał żadnych kryteriów takiego badania, posługując się jedynie pojęciami o znacznym stopniu ogólności jak „potrzeby konsumenta” oraz „adekwatność”. Pojęcia nieostre, które należy uznać za akceptowalne lub nawet pożądane na poziomie rekomendacji i zaleceń, na poziomie aktu prawa powszechnie obowiązującego niewątpliwie nie sprzyjają pewności obrotu.

Nowelizacja a regulacje sektorowe

Na podstawie nowelizacji podmioty proponujące usługi finansowe nie otrzymały wystarczających wytycznych co do ukształtowania swojej działalności w obliczu nowych przepisów. UOKiK uznał, że nie jest celowe wprowadzenie przepisów dotyczących missellingu na poziomie sektorowych aktów prawnych. Jednocześnie wskazano, że nowelizacja nie wpływa na obowiązki dotyczące oferowania usług przez instytucje finansowe oraz pozostałe podmioty wynikające z innych aktów prawnych.

Relacja obowiązków wynikających z regulacji sektorowych oraz przepisów nowelizacji ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów kreuje jednak pewne wątpliwości interpretacyjne. W szczególności, czy spełnienie wymogów regulacji sektorowych w zakresie badania klienta pod kątem odpowiednich dla niego usług - wynikających również z rekomendacji, np. z Zasad Ładu Korporacyjnego KNF, czy też Rekomendacji U - będzie uznane za wystarczające w świetle nowych przepisów dotyczących ochrony konsumentów.

Rozważenia wymaga również kwestia, czy znacznie pogłębione badanie konsumenta może doprowadzić do sytuacji, w której badanie to będzie miało de facto charakter doradztwa inwestycyjnego i tym samym zostanie w tym zakresie objęte reżimem ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. Jest to o tyle istotne, że umowa dotycząca doradztwa inwestycyjnego może być zawarta ustnie, a więc decydujący w tej sytuacji będzie rzeczywisty zakres badania potrzeb i sytuacji klienta oraz zakres przekazanej klientowi rekomendacji.

Gdy klient chce nabyć usługę „nieadekwatną”

Nowelizacja nie odpowiada chociażby na istotne pytanie, czy w sytuacji, w której dana usługa finansowa zostanie zakwalifikowana jako nieodpowiednia dla konsumenta, przedsiębiorca będzie mimo wszystko uprawniony do zawarcia umowy z konsumentem, jeśli należycie poinformowany klient tego zażąda.

W obecnym stanie prawnym, taką możliwość przewiduje szereg sektorowych aktów prawnych oraz wytycznych, np.:

• projekt wytycznych KNF dla zakładów ubezpieczeń dotyczących badania adekwatności produktu⁴ przewiduje, że umowa ubezpieczenia będzie mogła zostać zawarta pomimo braku adekwatnego produktu na podstawie wyraźnego żądania klienta, przedstawionego w formie pisemnej w odrębnym dokumencie; klient musi być jednak uprzednio poinformowany o zakresie nieadekwatności i złożyć odpowiednie oświadczenie;
• zgodnie z założeniami MIFID⁵ , podmioty zobowiązane są do przeprowadzenia wystandaryzowanego badania adekwatności produktu do profilu klienta. Na podstawie wyniku takiego badania, informują klienta o indywidualnym ryzyku, jednak to klient podejmuje ostateczną decyzję co do zawarcia umowy;
•  zgodnie z przepisami o obrocie instrumentami finansowymi, umowa z klientem może być zawarta pomimo nieadekwatności instrumentu, jeśli klient wyraził na to zgodę.

Podsumowanie

Nowe przepisy w zakresie proponowania usług finansowych mogą okazać się niemałym wyzwaniem dla instytucji finansowych i innych podmiotów proponujących usługi finansowe. A to jedynie część zmian, które niesie ze sobą nowelizacja. Wśród nowych rozwiązań znajdują się również m.in.:

• możliwość korzystania przez UOKiK z instytucji tzw. tajemniczego klienta,
• możliwość wydawania decyzji tymczasowych w sprawach dotyczących uprawdopodobnionych praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów (np. zobowiązanie przedsiębiorcy do wstrzymania emisji reklamy wprowadzającej w błąd, wstrzymanie dystrybucji produktu, zmiana sposobu dystrybucji produktu poprzez nieoferowanie produktu za pomocą środków porozumiewania się na odległość).

Pozostałe zmiany omówimy szczegółowo w kolejnej publikacji.

Przypisy:

¹ Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z dnia 16 października 2015, poz. 1634).
² Oprócz art. 2 pkt 2 nowelizacji (dotyczącego pewnych zmian w kodeksie postępowania cywilnego) oraz art. 3 nowelizacji (w zakresie zmian w kodeksie wykroczeń).
³ Ustawa o prawach konsumenta z dnia 30 maja 2014 r. (Dz. U. z 2014 r. poz. 827).
⁴ Projekt wytycznych KNF dotyczących badania adekwatności produktu z dnia 23 czerwca 2015 r., http://www.knf.gov.pl/Images/Wytyczne_dot_badania_adekwatnosci_produktu_tcm75-41932.pdf.
⁵ Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/65/UE z dnia 15 maja 2014 r. w sprawie rynków instrumentów finansowych oraz zmieniająca dyrektywę 2002/92/WE i dyrektywę 2011/61/UE.