Nowe zasady dot. uprawnień rodzicielskich już od stycznia 2016 r.

Zmiany wprowadzone ustawą mają na celu z jednej strony uproszczenie i ujednolicenie systemu urlopów związanych z rodzicielstwem, z drugiej zaś zwiększenie ich elastyczności w sposób pozwalający rodzicom na lepsze dostosowanie formuły wykorzystania urlopów do ich indywidualnych potrzeb.

Nowela wprowadza też regulacje mające ułatwić pracodawcom planowanie organizacji pracy w związku z nieobecnościami pracowników spowodowanymi urlopami związanymi z rodzicielstwem (m.in. poprzez wydłużenie do 21 dni terminu, do jakiego należy składać niektóre wnioski związane z uprawnieniami rodzicielskimi).

Ze względu na obszerność nowelizacji i wysoki poziom jej kazuistyczności poniżej prezentujemy jedynie wybrane zmiany przepisów regulujących uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem.

1. Urlop macierzyński

Zmianie ulegną zasady wykorzystania urlopu macierzyńskiego, choć maksymalny wymiar tego urlopu pozostanie taki sam.

Jedną z najważniejszych zmian jest rezygnacja z zasady, zgodnie z którą urlop macierzyński stanowi pochodną uprawnień pracownicy-matki. Od stycznia 2016 r. pracownik-ojciec wychowujący dziecko będzie mógł skorzystać z urlopu macierzyńskiego także w sytuacji, gdy matka jest objęta ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa na innej podstawie niż stosunek pracy i wykorzysta zasiłek macierzyński przez okres co najmniej 14 tygodni. Co więcej, nowelizacja wprowadza także regulacje, zgodnie z którymi w szczególnych przypadkach pracownik-ojciec albo pracownik-inny członek najbliższej rodziny wychowujący dziecko będą mieli prawo do urlopu macierzyńskiego pomimo tego, że matka dziecka nie jest w ogóle objęta ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa.

Kolejną bardzo istotną zmianą jest rozszerzenie katalogu osób, które będą mogły skorzystać z urlopu (zasiłku) macierzyńskiego w razie rezygnacji lub niemożności skorzystania z tego uprawnienia przez matkę dziecka. Po nowelizacji prawo do części urlopu (zasiłku) macierzyńskiego będzie mógł przejąć nie tylko ojciec dziecka, ale w niektórych szczególnych sytuacjach także członek najbliższej rodziny (np. babcia dziecka). 

Przykładowo, od stycznia 2016 r. pracownica-matka, u której stwierdzono orzeczeniem lekarskim niezdolność do samodzielnej egzystencji zyska prawo do rezygnacji z urlopu macierzyńskiego po wykorzystaniu 8 tygodni tego urlopu, jeśli opiekę nad dzieckiem przejmie pracownik-ojciec dziecka albo pracownik-inny członek najbliższej rodziny.

Z kolei pracownica przebywająca w szpitalu ze względu na stan zdrowia uniemożliwiający jej sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem po wykorzystaniu 8 tygodni urlopu macierzyńskiego będzie mogła przerwać ten urlop na okres pobytu w szpitalu, jeśli w tym czasie część urlopu macierzyńskiego wykorzysta pracownik-ojciec dziecka albo pracownik-inny członek najbliższej rodziny.

W tym miejscu należy zauważyć, że nowelizacja nie wprowadza czytelnej definicji pojęcia „członka najbliższej rodziny”, co może w przyszłości rodzić praktyczne problemy w zakresie ustalenia kręgu osób uprawnionych do urlopu macierzyńskiego.

2. Urlop rodzicielski

Ustawodawca zdecydował się na likwidację obecnie funkcjonującego dodatkowego urlopu macierzyńskiego i włączenie go do wymiaru urlopu rodzicielskiego. W wyniku tego połączenia urlop rodzicielski będzie wynosił do 32 albo 34 tygodni (w zależność od liczby urodzonych dzieci) i może być wykorzystany w 4 częściach (dotychczas w 3 częściach). Z urlopu rodzicielskiego rodzice dziecka będą mogli korzystać jednocześnie, przy zachowaniu wspomnianych ograniczeń co do łącznego wymiaru tego urlopu.

Ustawa wprowadza też pewne nowe rozwiązania w zakresie regulacji urlopu rodzicielskiego.

Po pierwsze, pracownik może się ubiegać o łączenie urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego tego urlopu, w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy. W takiej sytuacji nastąpi wydłużenie okresu urlopu rodzicielskiego proporcjonalnie do wymiaru czasu wykonywanej pracy, nie dłużej jednak niż do 64 albo 68 tygodni (zgodnie z nowelizacją okres, o który urlop rodzicielski ulegnie wydłużeniu, stanowił będzie iloczyn liczby tygodni, przez jaką pracownik łączy korzystanie z urlopu z pracą i wymiaru czasu tej pracy). Pracodawca może jednak nie uwzględnić wniosku pracownika informując go na piśmie o przyczynie odmowy, jeżeli łączenie pracy z urlopem rodzicielskim nie jest możliwe ze względu na organizację pracy lub rodzaj pracy wykonywanej przez pracownika.

Po drugie, ustawa wprowadza możliwość wykorzystania 16 tygodni urlopu rodzicielskiego w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzednich jego częściach, jednak nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia (dotychczas urlop rodzicielski należało wykorzystać bezpośrednio po dodatkowym urlopie macierzyńskim). Liczba wykorzystanych w tym trybie części urlopu pomniejszy jednak liczbę części przysługującego urlopu wychowawczego.

Co istotne, zgodnie z nowelizacją pracownik może zrezygnować z korzystania z urlopu rodzicielskiego i powrócić do pracy w każdym czasie, jeśli pracodawca wyrazi na to zgodę.

Należy też podkreślić, że do urlopu rodzicielskiego odpowiednie zastosowanie znajdą m.in. przepisy Kodeksu pracy pozwalające na wykorzystanie w określonych sytuacjach urlopu przez pracownika-innego członka najbliższej rodziny.

3. Urlop ojcowski

Również w zakresie zasad wykorzystywania tzw. urlopu ojcowskiego ustawodawca zdecydował się na zmiany. Uprawniony ojciec będzie mógł realizować prawo do urlopu jednorazowo albo nie więcej niż w dwóch częściach, z których żadna nie może być krótsza niż 1 tydzień. Wydłużono także okres, w którym należy wykorzystać urlop ojcowski, będzie to bowiem możliwe do ukończenia przez dziecko 24 miesiąca życia.

4. Urlop wychowawczy

Nowela wydłuża też okres, w trakcie którego rodzice lub opiekunowie mogą skorzystać z urlopu wychowawczego, choć sam wymiar tego urlopu pozostaje bez zmian i wynosi do 36 miesięcy. Od stycznia 2016 r. urlop rodzicielski będzie mógł być wykorzystany nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia (obecnie nie później niż do ukończenia przez dziecko 5 roku życia).

Co więcej, po wejściu zmian w życie oboje rodzice dziecka będą mogli korzystać z urlopu wychowawczego jednocześnie. Tym samym zniesione zostanie ograniczenie, zgodnie z którym uprawnieni mogą jednocześnie przebywać na urlopie wychowawczym tylko przez 4 miesiące.

5. Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy

Nowelizacja wprowadza pewne modyfikacje w zakresie szczególnej ochrony przed rozwiązaniem stosunku pracy przysługującej pracownikom korzystającym z uprawnień związanych z rodzicielstwem.

Ochrona taka będzie nadal obowiązywała w okresie korzystania z urlopu macierzyńskiego, urlopu na zasadach urlopu macierzyńskiego (np. w związku z przysposobieniem dziecka), urlopu rodzicielskiego (także wydłużonego na skutek łączenia go z pracą) i urlopu ojcowskiego. Zatem w przypadku skorzystania przez pracownika z możliwości łączenia urlopu rodzicielskiego z pracą okres ochronny może ulec wydłużeniu w stosunku do obecnie obowiązujących zasad.

Natomiast okres ochrony pracownika korzystającego z urlopu wychowawczego lub z uprawnienia do obniżenia wymiaru czasu pracy obowiązywać będzie od dnia złożenia wniosku w tym zakresie, jednak nie wcześniej niż na 21 dni przed terminem rozpoczęcia korzystania z urlopu albo obniżonego wymiaru czasu pracy. Należy mieć na uwadze fakt, że urlop wychowawczy może być wykorzystywany w częściach, co powoduje, że okres ochrony podlega kumulacji. W sytuacji dzielenia urlopu wychowawczego na części ochrona potencjalnie może się wydłużyć i trwać nawet 3 lata i 105 dodatkowych dni w razie podziału urlopu na 5 części.

Należy również wskazać, że omawiana nowelizacja zmienia także ustawę z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (tzw. ustawę o zwolnieniach grupowych). Nowelizacja kończy doktrynalny spór w zakresie kręgu pracowników objętych szczególną ochroną przed rozwiązaniem stosunku pracy w trakcie zwolnienia grupowego (lub zwolnienia indywidulanego w trybie ww. ustawy) poprzez doprecyzowanie katalogu pracowników chronionych w następstwie wykorzystania uprawnień związanych z rodzicielstwem.