Overheidstrends 2023

Jaarlijks analyseert en definieert Deloitte de meest transformationele trends in de publieke sector. In het nieuwste ‘Government Trends 2023’ rapport wordt uitgebreid ingegaan op negen wereldwijde overheidstrends die voortkomen uit deze diepgaande analyses. John Schattorie, partner bij Deloitte en gespecialiseerd in overheidsbeleid, vertaalt deze globale trends naar de Nederlandse actualiteit:

1. Flexibele modellen voor overheidspersoneel
2. De datakloof tussen burgers en overheden overbruggen
3. Financieringssilo’s aanpakken
   
4. Op maat gemaakte publieke diensten
5. Aan de achterkant innoveren om aan de voorkant beter te presteren
6. Innovatie faciliteren door doelgerichte regelgeving
7. Samenwerken om totale gezondheidszorg te leveren
8. End-to-end justitieel apparaat
9. Veilige en digitaal weerbare overheid

Deze trends hebben de kracht om overheden in positieve zin te transformeren en hun beleid een belangrijke wending te geven. Ze schijnen een licht op wat er in 2023 toe doet en waarin overheden succesvol moeten zijn. Gebruik deze trends als kompas bij het creëren van jouw strategie en beleid voor nu en de toekomst.

1: Flexibele modellen voor overheidspersoneel

Hoge in- en uitstroomcijfers op de arbeidsmarkt worden de norm. Overheden die nu nog leunen op loyale ambtenaren met decennia aan opgebouwde expertise moeten meebewegen met de tijd. Deze verbondenheid wordt zeldzamer en overheden die daar niet op voorsorteren, komen op den duur in zwaar weer terecht.

Kennis en expertise moet daarom in de organisatie worden geborgd. Dat kan onder meer door fors te investeren in opleiding, training en in de doorstroming van talent: zaken die de nieuwe generatie ambtenaren belangrijk vindt. Verder moet optimaal gebruik worden gemaakt van technologische oplossingen om kennisborging en -deling te faciliteren. Managers moeten daarnaast investeren in een personeelsbestand dat mobieler, diverser en multigenerationeel is en in toenemende mate freelancers en cross-functionele teams omvat.

2: De datakloof tussen burgers en overheden overbruggen

In Nederland kun je als burger of bedrijf vrijwel alles digitaal regelen; inkomensbelastingaangiften zijn voor veel burgers zelfs vooraf ingevuld. Toch is er ruimte voor verbetering en een meer proactieve overheid. Een belangrijk aandachtspunt daarbij is de groter wordende vertrouwenskloof tussen burgers en de overheid.

Actualiteiten zoals de toeslagenaffaire veroorzaken wantrouwen ten aanzien van hoe overheden met persoonsgegevens van burgers omgaan. Dat maakt een verdergaande gegevensverwerking door overheden potentieel een delicate kwestie. Burgers willen hun privacy immers gegarandeerd zien.

Door persoonsgegevens doeltreffend en volgens heldere richtlijnen in te zetten kan er worden geanticipeerd op wat burgers nodig hebben of wat hen toekomt. Burgers zullen het waarderen als ze proactief een brief krijgen van de Belastingdienst waarin staat dat ze recht hebben op een toeslag en dat deze overmorgen wordt overgemaakt. Ze zullen hun overheid vertrouwen en de dataverwerking die het mogelijk maakte toejuichen.

3: Financieringssilo’s aanpakken

Financieringssilo’s zien we in Nederland bovengemiddeld vaak terug en kunnen frustrerend zijn bij het neerzetten van succesvol overheidsbeleid. Verschillende overheidsdepartementen werken in diverse gevallen vanaf hun eigen eiland aan hetzelfde doel, maar met beperkte budgetten. Het resultaat daarvan is niet-afgestemd beleid, inefficiënte inzet van belastinggeld en dubbel werk door ambtenaren.

Een praktisch voorbeeld zijn gemeenten die initiatieven proberen te lanceren om basisschoolkinderen een gratis ontbijt aan te bieden, zonder daarbij op te trekken met bijvoorbeeld het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, of met het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Dat terwijl beide departementen hier ook projecten en budget voor hebben. Enkele van deze initiatieven zijn niet van de grond gekomen wegens budgettaire problemen, terwijl men met een goede samenwerking naast een ontbijt wellicht ook een lunch had kunnen realiseren.

4: Op maat gemaakte publieke diensten

Een veelgehoorde term in politiek Den Haag is de menselijke maat: behandel burgers als individu en niet als onderdeel van een groep. Handel vervolgens in de geest van de wet in plaats van volgens de letter van de wet. Anticipeer op wat burgers nodig hebben, laat verschillende instanties voor hen werken en voorkom dat burgers langs talloze loketten moeten.

Vooral voor overheden die vaak in aanraking komen met kwetsbare burgers is dit onderwerp relevant. Door het creëren van flexibele dienstverlening ontstaat er ruimte voor individuele gevallen en kan worden voorkomen dat burgers tussen wal en schip vallen. Het succesvol en gericht delen van persoonsgegevens tussen verschillende instanties, met als doel een proactief, mensgericht overheidsbeleid, is daarbij van vitaal belang.

5: Aan de achterkant innoveren om aan de voorkant beter te presteren

Overheden zijn van oudsher geneigd te innoveren op de processen aan de voorkant. Op alles wat ondersteunend is, zoals HR-beleid of inkoopprocessen, wordt aanzienlijk minder geïnnoveerd. Dat terwijl het optimaal stroomlijnen van dergelijke backoffice-processen juist ook de prestaties aan de voorkant kan bevorderen.

Door bijvoorbeeld HR niet te zien als kostenpost, maar serieus te investeren in de innovatie ervan, kunnen recruiting- en onboardingsprocessen vele malen succesvoller verlopen. Backoffice-processen zouden niet alleen conform wetgeving moeten worden ingericht, maar ook zo soepel en efficiënt mogelijk. Uiteindelijk helpt dat de uitvoering van primaire processen aanzienlijk. Van innovaties aan de achterkant profiteert op termijn de gehele organisatie; het zorgt ervoor dat de volledige potentie van de overheid kan worden benut.

6: Innovatie faciliteren door doelgerichte regelgeving

In Nederland staat innovatie al jaren hoog in het vaandel en kennen we veel innovatiefondsen. Dat is op zichzelf positief, maar de keerzijde ervan is dat overheden veel ijzers in het vuur moeten houden. Daardoor hebben we iets te winnen als het gaat om innovatiesnelheid. In plaats van in de breedte te willen innoveren in tal van sectoren, kan er beter worden gekozen voor een kleiner aantal sectoren, om daar snel grote stappen voorwaarts te kunnen maken.

Overheden moeten zich daarbij buigen over vraagstukken als:

• Waar willen we in Nederland op innoveren?
• Waarin willen we de komende decennia toonaangevend worden?
• Wat zijn duurzame, toekomstgerichte innovatiekansen die passen bij Nederland?
  

Hierbij moeten keuzes worden gemaakt en niet worden teruggedeinsd door teleurstellingen van degenen die buiten de innovatieboot vallen. Nederland is bijvoorbeeld zeer bedreven in chipfabricage, maar telt slechts één serieuze chipfabriek. Met grootafnemer Duitsland om de hoek zou dit een heldere innovatiekeuze kunnen zijn die uitstekend te onderbouwen is richting burgers en het bedrijfsleven.

7: Samenwerken om totale gezondheidszorg te leveren

Het Nederlandse zorgdomein ervaart, net als het overheidsdomein, hinder van financieringssilo’s. Bovendien kampt de zorgsector met een continu spanningsveld tussen zorgverleners enerzijds en zorgverzekeraars anderzijds. We hebben ons geld ingezet op marktwerking, maar zien in de praktijk dat de zorg snel duurder wordt. Veel geld blijft hangen bij privéklinieken en zzp’ers, terwijl reguliere ziekenhuizen kampen met lange wachtlijsten, traag functionerende overheidslichamen en oplopende zorgkosten. In Deloittes rapport ‘De toekomst van de gezondheidszorg’ wordt ingegaan op deze problematiek en wordt geschetst welke beleidskeuzes zouden bijdragen aan een duurzame oplossing.

Het rapport behandelt voorts de opkomst van totale gezondheidszorg, waar traditionele medische zorg plaatsmaakt voor een holistische benadering van welzijn en vitaliteit. Om dat te realiseren, is een intensieve, succesvolle samenwerking nodig met partijen in de periferie van de zorg, zoals de diëtetiek, en met partijen buiten de zorg. Het gaat dan bijvoorbeeld om het creëren van gezonde leefomgevingen voor burgers en de preventie van ongezonde levensstijlen. Van cruciaal belang daarbij is een sterke coördinatie vanuit de centrale overheid om richting te geven aan gezamenlijk beleid.

8: End-to-end justitieel apparaat

In de afgelopen jaren is de gehele Nederlandse strafrechtketen meer met elkaar in gesprek gegaan. Samenwerking blijft desalniettemin een aandachtspunt. Niet alleen intern, maar ook met externe partijen. Een brede, structurele samenwerking tussen de strafrechtketen en instanties zoals verslavingszorg, onderzoeksinstellingen en onderwijsinstellingen kan een krachtige boost geven aan het functioneren van het justitieel apparaat. Een voorbeeld van zo’n samenwerking is onze brede blik op criminaliteit in de strijd tegen georganiseerde misdaad.

In ons land hebben gerichte investeringen in verschillende onderdelen van het justitiële apparaat en daarbuiten namelijk geleid tot een succesvolle bestrijding van de onderwereld. Die investeringen zijn in dit geval gedaan op drie pijlers:

1. Preventie. Investeringen van in totaal 103 miljoen euro aan diverse initiatieven om jeugd en jongvolwassenen niet in de verleiding te laten komen om voor het snelle geld van de georganiseerde misdaad te kiezen.
2. Ontregeling. Tientallen miljoenen zijn geïnvesteerd in onder andere het tegengaan van witwaspraktijken en het opschalen van controles bij Schiphol en de Rotterdamse haven. Hier is met succes de samenwerking gezocht met commerciële bedrijven.
3. Executie. Er is 34 miljoen euro geïnvesteerd in extra beveiliging in penitentiaire instellingen en er is gedigitaliseerd in de rechtbanken, waardoor topcriminelen minder vaak getransporteerd hoeven te worden.

In aanvulling op dit voorbeeld blijft preventie een cruciaal onderdeel van huidig en toekomstig justitieel beleid. De strafrechtketen moet gezamenlijk optrekken met onderzoeksinstellingen en universiteiten, bijvoorbeeld in de vorm van structureel onderzoek naar de oorzaken van crimineel gedrag en mogelijke gedragsinterventies. Deze inzichten kunnen worden ingezet in samenwerking met basisscholen en sociale instellingen voor structurele preventiezorg. Dit in plaats van de vaak eenmalige projecten die er momenteel zijn. Een heldere preventievisie over de inzet van gecombineerde expertise ontbreekt vaak nog in de praktijk.

9: Veilige en digitaal weerbare overheid

Nergens volgen de ontwikkelingen elkaar sneller op dan in het cyberdomein, bijvoorbeeld op het gebied van AI en kwantumcomputers, hetgeen spectaculaire mogelijkheden biedt. Zo kunnen toekomstige AI-systemen in de zorg mogelijk helpen met het vroegtijdig opsporen van ernstige ziektes als kanker.

Tegelijkertijd brengen deze ontwikkelingen ook nieuwe dreigingen met zich mee. Het bedrijfsleven en de Nederlandse overheid hebben daarin dezelfde uitdagingen en bundelen al enige tijd hun krachten om onze digitale weerbaarheid te versterken. De toekomst is onvoorspelbaar, vooral met opkomende technologieën zoals AI. De inspanningen zouden zich moeten richten op één gezamenlijk doel: een Nederland dat nieuwe technologieën omarmt, vooroploopt in cybersecurity en succesvolle implementatie van Europese cyberwetgeving weet te waarborgen.

De blik op de toekomst

Samenwerken en investeren in technologische innovatie zijn belangrijke terugkerende thema’s binnen de overheidstrends voor 2023, aldus John Schattorie. Een intensievere samenwerking tussen overheden, het bedrijfsleven en andere sectoren is essentieel om complexe uitdagingen aan te pakken, zoals de bestrijding van georganiseerde misdaad, een efficiënt zorgsysteem en verbeterde cybersecurity. Overheden moeten flexibel zijn en nieuwe technologieën omarmen.

Helaas gebeurt dit niet vanzelf. Gerichte investeringen in zorgvuldig gekozen domeinen zijn nodig voor een duurzaam en toekomstbestendig Nederland. Waarom wachten? Er is geen beter moment om te beginnen dan nu.