Ochrona sygnalistów – planowane zmiany w polskim ustawodawstwie

Sygnalizowanie (po ang. whistleblowing), należy rozumieć jako zgłaszanie przez pracowników nieprawidłowości, niezgodnych z prawem lub nieetycznych działań w zakładzie pracy. Kwestia ta została już uregulowana w ustawodawstwach wielu krajów. Polskie prawo ciągle jednak nie przewiduje szczególnych regulacji w tym zakresie (z wyjątkiem sektora bankowego). To się jednak może niedługo zmienić.
 

Sygnaliści a odpowiedzialność podmiotów zbiorowych

Najbardziej zaawansowane w procesie legislacyjnym regulacje dotyczące sygnalistów zawiera projekt ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Projekt ten jest obecnie opiniowany w Komisji Prawniczej Rady Ministrów. Celem proponowanych przepisów jest przede wszystkim rozszerzenie podstaw odpowiedzialności podmiotów zbiorowych^[1] (np. spółek) za czyny zabronione. Niejako przy okazji, wprowadzone byłyby także przepisy o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za działania wobec pracowników sygnalizujących nieprawidłowości. Z uwagi na ograniczony zakres adresatów ustawy, regulacje w niej zawarte nie będą zatem dotyczyć pracowników zatrudnionych przez jednoosobowych przedsiębiorców. Projekt ma zagwarantować zwiększenie bezpieczeństwa sygnalistów, jako że – na co wskazywał ustawodawca w uzasadnieniu do projektu ustawy – dotychczasowe regulacje, w tym kodeks pracy, nie zapewniają sygnalistom należytej ochrony przed represjami, którym mogą być poddawane w miejscu pracy. Unormowania te mają zagwarantować im odpowiednią swobodę działania, poprzez eliminację podstawowych zagrożeń związanych z działalnością sygnalistów, pośród których - jako jedno z najbardziej dotkliwych - wymienić należy utratę pracy.

Omawiany tu projekt nakłada na organy podmiotu zbiorowego, w tym w szczególności organ nadzoru, obowiązek podjęcia czynności, mających na celu wyjaśnienie zgłaszanych przez pracownika nieprawidłowości.

Chodzi tu o informacje świadczące o:

• podejrzeniu przygotowania, usiłowania lub popełnienia czynu zabronionego;
• niedopełnieniu obowiązków lub nadużyciu uprawnień przez organy podmiotu zbiorowego lub inne – wymienione w ustawie osoby – działające w jego imieniu, na jego rzecz lub zlecenie;
• niezachowaniu należytej staranności przez powyższe osoby; lub
• nieprawidłowościach w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, które mogłyby prowadzić do popełnienia czynu zabronionego.

Organy podmiotu zbiorowego, w tym w szczególności organ nadzoru, miałyby ustawowy obowiązek zapewnienia sygnaliście ochrony przed działaniami odwetowymi, w szczególności wszelkiego rodzaju dyskryminacją lub bezpodstawnemu rozwiązaniu umowy. Zgodnie z projektem, gdyby mimo wszystko doszło do działań odwetowych, a informacje zgłaszane przez sygnalistę były zasadne i mogły doprowadzić do zapobiegnięcia lub szybszego wykrycia czynu zabronionego, sygnalista mógłby wnosić o sądową kontrolę takich zachowań. Przy czym, co do zasady przysługiwałyby mu roszczenia z kodeksu pracy, tj. odszkodowanie lub przywrócenie do pracy, jeżeli współpracę z określoną osobą zakończono z przyczyn związanych z sygnalizowaniem nieprawidłowości. Istotną nowością jest jednak wprowadzenie możliwości orzeczenia przez sąd odszkodowania za cały okres pozostawania bez pracy, co może w praktyce zwiększyć sankcję za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę z sygnalistą w stosunku do ogólnych rozwiązań z kodeksu pracy. W przypadku przeciągającego się procesu, może okazać się, że ekspozycja finansowa będzie znacznie wyższa od dotychczasowej, biorąc pod uwagę średni czas trwania postępowania sądowego może to być równowartość kilkunastu lub więcej miesięcznych wynagrodzeń. Rekomendowane dla podmiotów zbiorowych byłoby wdrożenie odpowiednich regulacji, zapewniających sygnalistom możliwość bezpiecznego zgłaszania ewentualnych nadużyć. Zgłoszenie informacji określonych kategorii rodzić będzie bowiem obowiązek przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego. Dotyczyć to będzie przypadku, gdy zgłoszone informacje będą mogły mieć znaczenie dla odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony. Na podmiot, który nie usunie stwierdzonych w postępowaniu wyjaśniającym nieprawidłowości możliwe będzie nałożenie kar w podwójnej wysokości.
 

Sygnaliści w ustawie o jawności życia publicznego

Dużo dalej w kwestii ochrony sygnalistów szedł projekt ustawy o jawności życia publicznego. W rozumieniu tego projektu status sygnalisty mógłby przysługiwać nie tylko osobie zatrudnionej na podstawie stosunku pracy, ale także na podstawie umowy cywilnoprawnej. Status sygnalisty nadawany byłby przez prokuratora osobom zgłaszającym organom ścigania możliwość popełnia przestępstwa, jeśli ten fakt mógłby niekorzystnie wpłynąć na jej sytuacje życiową, zawodową lub materialną. Takiej osobie pracodawca nie mógłby bez zgody prokuratora wypowiedzieć umowy o pracę ani jednostronnie zmienić jej warunków. Okres ochronny sygnalisty trwałby od momentu nadania mu tego statusu i kończyłby się z chwilą umorzenia postępowania lub zakończenia prawomocnym orzeczeniem postępowania karnego. W praktyce mogło to zatem oznaczać wieloletnią ochronę przed wypowiedzeniem.

Prace nad tym projektem formalnie trwają już od października 2017 r. Jednak od blisko roku znajduje się on w Stałym Komitecie Rady Ministrów i brak jakichkolwiek doniesień co do postępu prac.

Sygnaliści w ustawie o ochronie sygnalistów

Kompleksowe uregulowanie instytucji sygnalistów zaproponowały Fundacja im. Stefana Batorego, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Forum Związków Zawodowych i Instytut Spraw Publicznych. Przedstawiły one projekt ustawy poświęcony ochronie sygnalistów właśnie. Zawiera on szczegółowe regulacje dotyczące zgłaszania nieprawidłowości, czy odpowiedzialności za działania odwetowe wobec pracownika. Zawiera również zachęty do wprowadzania u pracodawców wewnętrznego systemu informowania o nieprawidłowościach, co jest standardem w wielu krajach.
 

***

Ostateczny kształt regulacji dotyczących sygnalistów pozostaje ciągle niewiadomą, ale prace nad ustawą o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, regulujących te kwestie są już na zaawansowanym etapie w Radzie Ministrów. Instytucja sygnalisty została dostrzeżona przez polskiego ustawodawcę i należy się spodziewać, że szczegółowe uregulowania w tym zakresie zostaną wprowadzone. Dla pracodawców może to oznaczać konieczność wprowadzenia stosownych regulacji wewnętrznych w tym zakresie lub dostosowanie obowiązujących obecnie rozwiązań, często będących implementacją polityk globalnych w tym zakresie, do nowych przepisów.
 

Autorzy: Anna Skuza, Michał Kulesza, Kinga Jezierska
 

Przypisy:

^[1] Więcej informacji na stronie: https://www2.deloitte.com/pl/pl/pages/doradztwo-prawne/topics/odpowiedzialnosc-pomiotow-zbiorowych.html