Ważny wyrok TSUE dotyczący klauzul abuzywnych

Przedsiębiorcy obowiązani są do sprostania szczególnym wymogom w zakresie sporządzania umów oraz przekazywania informacji konsumentom. W praktyce niejednokrotnie sprawia to przedsiębiorcom trudności i w efekcie bywa przedmiotem sporów.

Sprawa umowy kredytu hipotecznego

Sprawa dotyczy sporu, który był rozpatrywany przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia. Powodowie zawarli umowę kredytu hipotecznego indeksowanego kursem wymiany franka szwajcarskiego (CHF). Umowa przewidywała zmienną stopę procentową. Powodowie, pozostający w związku małżeńskim, podpisali oświadczenie, w którym stwierdzili, że zapoznali się z możliwym ryzykiem związanym z podpisaniem umowy kredytowej oraz jej warunkami.

Ponadto powódka, która zawarła przedmiotową umowę, była pracownicą banku i miała wykształcenie w dziedzinie finansów. Zostały jej także przedstawione: historyczny wykres zmian kursu wymiany CHF/PLN w okresie 3 lat poprzedzających złożenie tego wniosku i symulacja przewidująca zmianę kwoty długu i rat kredytu w razie wzrostu danego kursu wymiany.

W 2020 r. powodowie wnieśli do sądu pozew przeciwko bankowi, powołując się na abuzywny charakter niektórych postanowień, w tym postanowień dotyczących kształtowania kursu waluty obcej.

Sąd stwierdził, że w istocie niektóre warunki umowy są analogiczne do warunków wpisanych w 2014 r. i 2021 r. przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów do krajowego rejestru klauzul niedozwolonych jako niedozwolone postanowienia wzorców umownych.

Sąd Rejonowy jednak nabrał wątpliwości, czy samo ustalenie, że umowa zawiera postanowienie odpowiadające pod względem treści postanowieniu wpisanemu do rejestru klauzul niedozwolonych, bez konieczności badania i ustalania okoliczności zawarcia tej umowy, jest wystarczające dla uznania, że dana klauzula stanowi niedozwolone postanowienie umowne.

Dotychczasowe orzecznictwo krajowe nie było w tym kontekście spójne. Nie określało w jasny sposób, czy warunek umowy może utracić swój nieuczciwy charakter w związku z innym warunkiem znajdującym się w tej samej umowie, który czyni go nieobowiązkowym.

Ze względu na liczne wątpliwości prawne Sąd Rejonowy postanowił zawiesić postepowanie i wystąpić do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej m.in. z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

• Czy do uznania nieuzgodnionego indywidualnie warunku umownego za nieuczciwy warunek umowny wystarczające jest stwierdzenie, że treść tego warunku umownego odpowiada treści postanowienia wzorca umownego wpisanego do rejestru klauzul niedozwolonych?
• Czy przepisy krajowe można interpretować w taki sposób, aby wyciągnąć wnioski, że nieuczciwy warunek umowny traci swój nieuczciwy charakter, jeżeli konsument może zdecydować, że będzie wykonywał swoje obowiązki wynikające z umowy w oparciu o inny warunek umowny, który jest uczciwy?
• Czy przedsiębiorca ma obowiązek informowania o istotnych cechach umowy i ryzykach związanych z umową każdego konsumenta, nawet jeżeli określony konsument posiada odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie?

Stanowisko TSUE

Na gruncie przedstawionych pytań prejudycjalnych można sformułować trzy istotne zagadnienia, do których odniósł się Trybunał.

1. Rejestr klauzul abuzywnych
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej stwierdził, że warunek umowny nienegocjowany indywidualnie może zostać uznany przez właściwe organy krajowe za nieuczciwy z tego tylko powodu, że jego treść jest równoznaczna z treścią postanowienia wzorca umowy wpisanego do krajowego rejestru klauzul niedozwolonych.

Istotne jest to, aby taki rejestr był zarządzany w sposób przejrzysty, w interesie nie tylko konsumentów, lecz również przedsiębiorców oraz aby był aktualizowany, z poszanowaniem zasady pewności prawa. Taka uproszczona procedura może przyczynić się w szybki sposób do tego, by nieuczciwe warunki stosowane w wielu umowach przestały wywoływać skutki wobec konsumentów będących stronami tych umów.

Aby taki tryb nie naruszał praw przedsiębiorców, sądy powinny każdorazowo przeprowadzić szersze badanie, oceniając przesłanki abuzywności poszczególnych postanowień oraz informując strony sporu o swojej ocenie i wzywając ich do jej kontradyktoryjnego przedyskutowania.

2. Klauzule wariantowe a ocena abuzywności
Druga istotna kwestia poruszona w omawianym orzeczeniu dotyczyła tego, czy warunek umowy, który jest uważany za nieuczciwy może utracić swój abuzywny charakter ze względu na to, że inny warunek umowy pozwala konsumentowi na zrealizowanie tego samego zobowiązania w nieabuzywny sposób.

Innymi słowy, czy można wprowadzić do umowy z konsumentem dwa alternatywne warunki dotyczące wykonania tego samego obowiązku z których tylko jeden jest nieuczciwy? Czy poprzez przyznanie konsumentowi prawa wyboru można sprawić, że nieuczciwy warunek nie będzie mógł zostać przez konsumenta zakwestionowany?

W ocenie Trybunału na tak postawione pytanie należy udzielić odpowiedzi negatywnej. W wyroku podkreślono, że już samo stworzenie takiego mechanizmu ma nieuczciwy charakter. Takie sformułowanie warunków umowy umożliwia bowiem przedsiębiorcy spekulowanie, że w związku z nieuwagą, brakiem informacji czy zwykłym niezrozumieniem, konsument wykona dane zobowiązanie zgodnie z tym warunkiem, który jest niekorzystny dla konsumenta.

Niezależnie od powyższego, Trybunał ostatecznie stwierdził, że dane postanowienie umowy, należy uznać za nieuczciwe ze względu na warunki wykonania przewidzianych w nim zobowiązań nie może utracić takiego charakteru w związku z innym postanowieniem przewidzianym w danej umowie, które umożliwia wykonanie przedmiotowych zobowiązań na innych warunkach.

3. Wymogi przejrzystości a cechy konsumenta
Istotnym zagadnieniem było omówienie obowiązku informacyjnego nałożonego na przedsiębiorcę w stosunku do konsumentów. W analizowanej sprawie jeden z kredytobiorców był pracownikiem banku, posiadającym specjalistyczną wiedzę z zakresu finansów, podczas gdy drugi konsument takiego doświadczenia ani wiedzy nie posiadał.

Trybunał po raz kolejny przypomniał, że w przypadku umów, których dotyczyła sprawa, zgodnie z wymogami przejrzystości, konsumenci powinni otrzymać informacje wyrażone prostym i jasnym językiem o tym, że podpisując umowę kredytu denominowaną w obcej walucie ponoszą pewne ryzyko kursowe. które z ekonomicznego punktu widzenia może okazać się dla nich trudne do udźwignięcia w wypadku dewaluacji waluty, w której uzyskują swoje dochody.

Kwestią, która wzbudziła zainteresowanie, było to, w jaki sposób bank powinien przekazywać informacje dotyczące istotnych ryzyk i cech umowy, biorąc pod uwagę zróżnicowany poziom wiedzy obu tych kredytobiorców.

Trybunał stwierdził, że przedsiębiorca jest zobowiązany do należytego poinformowania zainteresowanego konsumenta o istotnych cechach zawieranej z nim umowy, a także o ryzyku wiążącym się z tą umową, niezależnie od stanu wiedzy konsumenta.

Obowiązek udzielenia informacji prostym i zrozumiałym językiem ma więc zastosowanie nawet wówczas, gdy ów konsument posiada odpowiednią wiedzę w dziedzinie wspomnianej umowy. Pojęcie „konsumenta” ma bowiem charakter obiektywny i jest niezależne od konkretnego zasobu wiedzy, jaki może mieć dana osoba, czy też od posiadanych przez nią w rzeczywistości informacji.

Podejście Trybunału opowiada się zatem za szeroką koncepcją konsumenta, zgodnie z którą na nierówność jego pozycji z pozycją przedsiębiorcy mogą wpływać nie tylko okoliczności dotyczące jego wiedzy, ale również zdolność negocjacyjna, której brak może skłonić konsumentów do wyrażenia zgody na postanowienia umowne sporządzone uprzednio przez przedsiębiorcę, bez możliwości wywierania jakiegokolwiek wpływu na ich treść.

Z wyroku TSUE wynika również praktyczny wniosek, że nie może wystąpić taka sytuacja, w której warunek umowny może okazać się abuzywny dla jednego konsumenta i nieabuzywny dla drugiego, przy założeniu identycznego stanu faktycznego.