Rolnik chroniony jak konsument

Regulacje dot. udzielania finansowania ulegają dynamicznym zmianom. 1 stycznia 2024 r. w życie wchodzą nowe przepisy wynikające z tzw. „ustawy antylichwiarskiej”, a na dalekim horyzoncie już powoli zarysowują się nadchodzące regulacje dot. implementacji dyrektywy CCD2¹ (o czym szerzej w artykule Dyrektywa o kredycie konsumenckim (CCD2)).

Nowe wyzwania czekają nie tylko podmioty zawierające umowy z konsumentami, ale również z osobami prowadzącymi gospodarstwa rolne. Na mocy ustawy o konsumenckiej pożyczce lombardowej, która zacznie obowiązywać od 7 stycznia 2024 r. („Ustawa”), rolnicy indywidualni prowadzący działalność rolniczą uzyskają ochronę zbliżoną do tej, jaką posiadają konsumenci. Nowe uprawnienia obejmą nie tylko przepisy dotyczące konsumenckich pożyczek lombardowych, ale również te odnoszące się do kredytów zaciągniętych w ramach ochrony konsumenckiej, bez wskazania konkretnego zakresu w jakim są one udzielanie.

Konsumencka pożyczka lombardowa

Ustawodawca zdecydował się na kompleksowe uregulowanie lombardowych pożyczek konsumenckich, w tym zasad ich udzielania i zawierania oraz związanych z nimi praw i obowiązków stron umowy pożyczki lombardowej. Powyższe zmiany są o tyle istotne, że udzielane przez lombardy pożyczki, pozostawały dotychczas w dużym stopniu poza zakresem ochrony konsumenckiej, natomiast duża część przedsiębiorców lombardowych nie uznawała się za podlegającą pod obowiązujące regulacje prawne.

W toku prac legislacyjnych w poprzedniej kadencji sejmowej, w jednym z ostatnich projektów Ustawy, zdecydowano się objąć nowymi przepisami osoby prowadzące gospodarstwo rolne występujące w roli pożyczkobiorców.

Zgodnie z treścią art. 2 ust. 1 Ustawy, przepisy „stosuje się także do umów o pożyczkę lombardową zawieranych z osobą fizyczną prowadzącą gospodarstwo rolne w rozumieniu art. 6 pkt 4 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników”. Oznacza to, że przepisami dot. pożyczek lombardowych zostali bezpośrednio objęci także rolnicy. Uściślając, zakresem regulacji w takim wypadku zostaną objęte:

• pełnoletnie osoby fizyczne, zamieszkujące i prowadzące działalność na terytorium RP,
• działające w ramach grupy producentów rolnych lub osobiście i na własny rachunek,
• prowadzące gospodarstwo rolne, czyli w pozostającym w jej posiadaniu dowolnym gospodarstwie służącym prowadzeniu działalności rolniczej oraz wykonującej działalność w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym ogrodniczej, sadowniczej, pszczelarskiej i rybnej.²

Przez umowę konsumenckiej pożyczki lombardowej rozumie się umowę, na podstawie której przedsiębiorca zobowiązuje się oddać do dyspozycji konsumenta środki pieniężne, a konsument – do zapłaty całkowitej kwoty do spłaty w oznaczonym terminie oraz do ustanowienia zabezpieczenia lombardowego.

Ustawa określa przykładowy katalog rodzajów zabezpieczeń, obejmujący m.in. przeniesienie przez konsumenta własności przedmiotu zabezpieczenia lombardowego na przedsiębiorcę zawierającego tę umowę czy upoważnienie przedsiębiorcy zawierającego tę umowę do sprzedaży przedmiotu zabezpieczenia lombardowego – w przypadku braku zapłaty całkowitej kwoty do spłaty w terminie.

Zgodnie z treścią art. 5 Ustawy w razie wątpliwości umowę między stronami traktuje się jako konsumencką pożyczkę lombardową, jeśli na jej podstawie następuje:

1. oddanie do dyspozycji konsumenta środków pieniężnych, rzeczy co do gatunku lub innych praw majątkowych (pod warunkiem, że mogą być określone kwotą),
2. zawarcie umowy wiąże się z ustanowieniem zabezpieczenia lombardowego oraz
3. konsument (rolnik) ponosi koszty związane z umową.
   

Zabezpieczenie lombardowe będzie przy tym obejmować wszelkie prawnie dopuszczalne formy ograniczenia prawa korzystania przez konsumenta (również rolnika) z przedmiotu zabezpieczenia, m.in. poprzez zastaw, transfer własności lub uprawnienie dysponenta do jego sprzedaży, w razie niewykonania zobowiązania.

Zabezpieczenie lombardowe, jako główny element charakteryzujący ten rodzaj pożyczki, może się okazać niewystarczająco precyzyjny, aby w dokładny sposób stwierdzić czy określona osoba ma do czynienia z tą konkretną formą pożyczki (może to być szczególnie problematyczne przy złożonych stosunkach prawnych, w których stosowanych jest wiele form zabezpieczeń, w tym takich, które nie mieszczą się w zakresie definicji ustawowej).

Kredyty, które spełniają kryteria pożyczek lombardowych, gdy są udzielane osobom fizycznym prowadzącym działalność rolniczą, będą uważane za pożyczki lombardowe konsumenckie, a przedsiębiorcy udzielający takich pożyczek za przedsiębiorstwa prowadzące działalność lombardową.

Ma to znaczenie przede wszystkim z perspektywy obowiązków, które Ustawa nakłada na podmioty udzielające pożyczek lombardowych – chodzi w szczególności o obowiązki informacyjne względem pożyczkobiorcy. Ogólny charakter wprowadzonych przepisów może spowodować, że duża część pożyczek może zostać uznana za pożyczki lombardowe.

Ustawa rozszerzyła również kompetencje Rzecznika Finansowego w zakresie ochrony klientów przedsiębiorcy wykonującego działalność lombardową.

Finansowanie rolników – zmiany dot. ustawy o kredycie konsumenckim

Ustawa zmienia przepisy ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim poprzez rozszerzenie jej zakresu i objęcie nią także umów zawieranych z osobami fizycznymi prowadzącymi gospodarstwo rolne. W obecnym stanie prawnym indywidualny rolnik może podlegać ochronie na podstawie ustawy o kredycie konsumenckim w przypadku, gdy zawiera on umowę w celu niezwiązanym bezpośrednio z jego działalnością.

Ustawa nie zawiera przy tym rozróżnienia między kredytem zaciąganym w bezpośrednim związku z działalnością rolniczą lub z nią niezwiązanym, pozostawiając tym samym poważne wątpliwości interpretacyjne. Literalne brzmienie przyjętych przepisów może wskazywać, że rolnicy będą korzystać z ochrony konsumenckiej także w sytuacjach, gdy umowa będzie zawierana w związku z innym rodzajem prowadzonej przez nich działalności, np. pozarolniczą działalnością gospodarczą.

Ustawodawca zastosował w tym przypadku objęcie przepisami konsumenckimi umów ze względu na cechy podmiotowe jednej ze strony umowy, bez wskazywania zakresu przedmiotowego finansowania rolników.

W konsekwencji możliwa jest interpretacja, zgodnie z którą ochrona konsumencka będzie przysługiwać rolnikowi wyłącznie z samego tytułu posiadania statusu osoby fizycznej prowadzącej gospodarstwo rolne, a więc także w przypadku, gdy celem uzyskania finansowania będzie prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej.

Można również podnieść szereg argumentów opowiadających się za wykładnią funkcjonalną, zgodnie z którą ochrona konsumencka znajdzie zastosowanie tylko w sytuacji, gdy zaciągany kredyt będzie związany bezpośrednio i wyłącznie z działalnością rolniczą.

Zmiany są doniosłe z perspektywy podmiotów świadczących usługi leasingowe

Jednym z najważniejszych aspektów prowadzenia gospodarstwa rolnego jest zapewnienie odpowiedniego sprzętu rolniczego. Zakup nowych lub używanych maszyn rolniczych wiąże się jednak z dużym nakładem finansowym, który nie zawsze jest możliwy do poniesienia przez rolników.

Dlatego też wiele gospodarstw rolnych korzysta z alternatywnych form finansowania, takich jak leasing lub wynajem – dane wskazują, że nawet 98% gospodarstw w Polsce korzysta z leasingu w zakresie prowadzonej działalności rolnej³.

Z tego względu wprowadzone zmiany mogą mieć istotny wpływ na rynek leasingowy w Polsce. W dotychczasowym stanie prawnym umowy leasingu pozostają poza zakresem ustawy o kredycie konsumenckim, jednak pod warunkiem, że nie przewidują obowiązku wykupienia przedmiotu leasingu na koniec trwania danej umowy. Tym samym, gdy wykupienie przedmiotu umowy ma charakter dobrowolny i opcjonalny, lub w ogóle nie jest przewidziane – umowa leasingu nie jest traktowana w kategorii kredytu konsumenckiego.

Wraz z wejściem w życie art. 53 ust. 1 Ustawy, zasady te mają mieć zastosowanie również do osób ze statusem rolników.

Powyższe w perspektywie czasu ulegnie również zmianie. Podobnie jak w prawie krajowym, tak na szczeblu unijnym dotychczasowe umowy leasingu stanowiły kredyt konsumencki, gdy przewidywały obowiązek wykupu przedmiotu leasingu, jednak nowoprzyjęta dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2225 z dnia 18 października 2023 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki (CCD II) przewiduje, że przepisy będą miały zastosowanie również wtedy, gdy wykup taki jest przewidziany, lecz nieobowiązkowy.

Firmy leasingowe, które będą udzielać finansowania wchodzącego w zakres stosowania ustawy o kredycie konsumenckim powinny jednocześnie uzyskać wpis do rejestru instytucji pożyczkowych. Będę one również mogły podlegać obowiązkowi zapłaty tzw. podatku bankowego (tj. podatku od niektórych instytucji finansowych). Z tego względu przygotowując się na nowe regulacje warto wdrożyć odpowiednie rozwiązania w celu prawidłowej identyfikacji kontrahenta oraz dostosować działalność do wymogów regulacyjnych.

Rolnik a klauzule abuzywne

Ustawa przewiduje również objęcie osoby prowadzące działalność rolną ochroną przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi, o których mowa w art. 385¹ - 385¹ Kodeksu cywilnego. Rolnicy, podobnie jak osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, będą mogli więc skorzystać z tzw. kontroli incydentalnej i zakwestionować określone postanowienia jako nieuczciwe warunki umowne. W tym wypadku ochrona nie będzie uzależniona od tego, czy zawierana umowa będzie mieć charakter zawodowy dla rolnika, czy nie.

Co istotne, zmiany nie przewidują rozszerzenia ochrony instytucjonalnej sprawowanej m.in. przez Prezesa UOKiK w tym zakresie.

Podsumowanie

Ogół zapowiadanych zmian dot. finansowania rolników przewiduje istotnie zwiększone wymogi prawne związane z zawieraniem umów z osobami prowadzącymi działalność rolniczą. Nowe wyzwania dotyczyć będą zarówno podmiotów prowadzących działalność w zakresie działalności lombardowej, jak również przedsiębiorców oferujących tradycyjne formy finansowania działalności rolników, w szczególności leasingodawców. W świetle kolejnych nadchodzących zmian prawnych związanych z przyjętą niedawno dyrektywą CCD II, zakres przedmiotowy umów, które obejmą nowe regulacje najpewniej w niedalekiej przyszłości ulegnie dodatkowemu rozszerzeniu.

Obecnie trudno jest ocenić, jak nadchodzące przepisy będą interpretowane i jak wpłynie to na postrzeganie rolników z perspektywy zawierania umów kredytu konsumenckiego. W związku z tą niepewnością zasadne wydaje się, aby przedsiębiorcy podjęli odpowiednie działania przygotowawcze, w tym: dokonali analizy treści umów pod kątem ich klasyfikacji pod nowe regulacje oraz wprowadzili odpowiednie procesy w celu właściwej identyfikacji statusu stron umów pod kątem prowadzenia przez nich działalności rolniczej - w przypadku leasingu nierolniczego.

Niedostosowanie działalności do nowych wymogów, może nie tylko skutkować ryzykiem prawnym dla konkretnego stosunku prawnego, ale również szerszym ryzykiem regulacyjnym, związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej z naruszeniem przepisów prawa.




Współautor artykułu: Miłosz Bohdziewicz, Legal Intern, Deloitte Legal