Fundacja rodzinna w praktyce instytucji finansowych

Rynek już od jakiegoś czasu oczekiwał wprowadzenia do polskiego porządku prawnego możliwości zakładania fundacji rodzinnych. Również i branża finansowa, w związku z entuzjazmem swoich klientów dotyczącym wprowadzanego rozwiązania, wyrażała zainteresowanie uchwalonymi przepisami. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, w niniejszym artykule przedstawiamy krótki opis nowowprowadzonej instytucji, a także wskazujemy najistotniejsze dla instytucji finansowych zagadnienia podatkowe związane z fundacjami rodzinnymi.

Fundacja rodzinna to instytucja mająca wspierać wielopokoleniową sukcesję. Jej cechą charakterystyczną jest rozciągnięcie uprawnień fundatora do realnego wpływu na firmę rodzinną po jego śmierci.

Zgodnie z postanowieniami ustawy fundacja rodzinna jest osobą prawną, którą tworzy się w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Osoba powołująca fundację do życia – fundator – jest zobowiązana do określenia w statucie celu fundacji. Świadczeniami na rzecz beneficjentów, które spełniać będzie fundacja rodzinna, są natomiast składniki majątkowe, w tym środki pieniężne, rzeczy lub prawa, przeniesione na beneficjenta albo oddane beneficjentowi do korzystania.

Fundacja rodzinna, poza szeroko rozumianą statutową działalnością lokacyjno-inwestycyjną, może prowadzić również działalność gospodarczą obejmującą m.in.: zbywanie mienia (o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia), najem, dzierżawę lub udostępnianie mienia do korzystania na innej podstawie, przystępowanie do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze czy też nabywanie i zbywanie papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze.

Jednym z podstawowych zagadnień, z którym przyjdzie mierzyć się instytucjom finansowym (głównie bankom i domom maklerskim) dokonującym za pośrednictwem prowadzonych rachunków wypłat np. z tytułu odsetek lub dywidend na rzecz fundacji rodzinnych jest analiza kwestii uznania tego podmiotu za beneficjenta rzeczywistego tych należności.

Wydaje się, iż przy modelowo działającej fundacji rodzinnej powinna ona zostać uznana za beneficjenta rzeczywistego otrzymywanych płatności, np. dywidend czy odsetek. Jednakże, w przypadku, w którym fundacja rodzinna byłaby np. zobowiązana do przekazywania na rzecz swoich beneficjentów lub innych podmiotów określonych kategorii należności, które są wypłacane na jej rzecz, organy podatkowe mogą powziąć wątpliwość dotyczącą tego, czy rzeczywiście samodzielnie decyduje ona o przeznaczeniu określonych środków. W takim wypadku nie da się wykluczyć niekorzystnego podejścia organów, które przykładowo mogą wymagać od płatników poboru podatku według najwyższej stawki lub alternatywnie stosowania mechanizmu look through i pominięcia fundacji rodzinnej w procesie ustalania, kto jest rzeczywistym właścicielem wypłacanych za jego pośrednictwem należności.

Szczegółowa analiza powyższej kwestii powinna być przeprowadzona w oparciu o sposób funkcjonowania konkretnej fundacji. Fundator ma bowiem pewną swobodę w uregulowaniu jej działania. Jednocześnie, trzeba pamiętać, iż co do zasady celem zakładania fundacji nie jest korzystanie z preferencji podatkowych, a ochrona majątku i zapewnienie sukcesji.

Fundacja rodzinna, stosownie do postanowień ustawy, może prowadzić działalność lokacyjno-inwestycyjną sensu largo, tj. lokować i inwestować swoje mienie. Ponadto, taka fundacja może również prowadzić działalność gospodarczą w rozumieniu Prawa przedsiębiorców. Działalność ta może obejmować jednak jedynie zakres wskazany w ustawie o fundacji rodzinnej, do którego należy w szczególności zbywanie mienia, najem, dzierżawa, obrót papierami wartościowymi czy też przystępowanie do spółek handlowych i funduszy inwestycyjnych.

W ustawie o CIT ustawodawca przewidział zwolnienie podmiotowe dla fundacji rodzinnych. Znajdzie ono zastosowanie do wszelkiej aktywności takiej fundacji, z pominięciem działalności gospodarczej, która wykracza poza zakres określony w ustawie o fundacji rodzinnej.

W praktyce banków i domów maklerskich mogą wystąpić więc sytuacje, w których – podczas dokonywania wypłaty np. odsetek od posiadanych przez fundację papierów wartościowych – powstanie wątpliwość, czy dana płatność może korzystać ze zwolnienia podmiotowego wynikającego z ustawy o CIT jako pożytki ze statutowej działalności lokacyjno-inwestycyjnej, czy też stanowi czynność związaną z prowadzoną przez fundację działalnością gospodarczą (a jeśli tak, to czy mieści się w katalogu wskazanym w ustawie o fundacji rodzinnej). Z uwagi na tę wątpliwość może zatem powstać pytanie, czy płatnik powinien być obowiązany do pominięcia zwolnienia podmiotowego przysługującego takiej fundacji i pobrać podatek (czy dalej stosować zwolnienie).

Kolejnym zagadnieniem związanym z fundacją rodzinną, które powinno podlegać analizie jest to, czy jej utworzenie powinno zostać uznane za schemat podatkowy, w tym także weryfikacja potencjalnej roli instytucji finansowych w takim schemacie. W teorii można sobie wyobrazić sytuacje, w których dokonywanie wypłat określonych kategorii należności (szczególnie zysków kapitałowych) wiązałoby się z uzyskaniem korzyści podatkowej przez beneficjenta – przykładowo, biorąc pod uwagę to, że przekazanie mienia przez fundację beneficjentom z tzw. grupy 0 podlegałoby opodatkowaniu stawką 15%. Można sobie zatem wyobrazić przypadek fundacji stworzonej w celu przekazywania bezpośredniego dywidend i zmniejszenia obciążenia podatkowego z 19% (stawka podatkowa dla dywidend) na 15%, pomimo, iż nie taki z założenia jest cel fundacji rodzinnych. Wręcz przeciwnie – preferencyjne opodatkowanie ma stanowić jedynie zachętę do korzystania z innych dobrodziejstw instytucji fundacji rodzinnej.

Istotną rolę w weryfikacji czy założenie i działalność fundacji rodzinnej spełniają warunki uznania za schemat podatkowy, powinna zatem odgrywać analiza treści statutu fundacji, ale również czynności faktycznie podejmowanie przez taką fundację. Z drugiej jednak strony, ocenie powinien podlegać poziom aktywności przy wspieraniu swoich klientów w czynnościach związanych z założeniem oraz funkcjonowaniem takiej fundacji rodzinnej – w szczególności w zakresie uznania instytucji finansowej za wspomagającego albo promotora.

Powołanie do życia instytucji fundacji rodzinnej należy niewątpliwie ocenić pozytywnie. Przedsiębiorcy od dawna oczekiwali wprowadzenia mechanizmu, który pozwalałby przeprowadzić kontrolowaną sukcesję firmy. Omówione regulacje niewątpliwie ułatwią to zadanie, niwelując jednocześnie lukę, jaka dzieliła nas od państw zachodnich, w których analogiczne regulacje obowiązywały już od kilku lat.

Powyższe i zapewne inne, które się pojawią w trakcje funkcjonowania fundacji rodzinnych, wątpliwości mogą jednak stanowić wyzwanie dla instytucji finansowych pełniących rolę płatników technicznych, stąd też kluczowe jest monitorowanie kierunku, w jakim rozwinie się praktyka, ale również orzecznictwo i przyszła legislacja podatkowa dotycząca fundacji rodzinnych.

Biorąc pod uwagę oczekiwania rynku związane z wejściem w życie przepisów dotyczących fundacji rodzinnej, można spodziewać się szybkiego wzrostu liczby tych podmiotów. Branża finansowa powinna więc jak najszybciej rozpocząć przygotowania do ich obsługi, a także przemyśleć wiele aspektów natury podatkowej, które mogą być istotne przy wypełnianiu roli płatnika.