Thuế Tiêu thụ đặc biệt: công cụ điều tiết vĩ mô ngành bia rượu

Các phương pháp đánh thuế này hiện đều có ưu điểm và hạn chế riêng:

Theo đó, các nước phát triển đã dịch chuyển từ phương pháp tính thuế tương đối sang phương pháp tính thuế hỗn hợp và tuyệt đối. Bộ Tài chính cũng đã ghi nhận xu hướng phát triển này của thế giới, tuy nhiên, qua quá trình nghiên cứu và tiếp thu ý kiến phản hồi của cộng đồng doanh nghiệp và các chuyên gia, Bộ Tài chính nhận thấy hiện nay đặc thù thị trường bia trong nước có tới 80% thị phần là bia phổ thông và bia địa phương, có giá chênh lệch rất lớn so với dòng bia cao cấp. Do đó, nếu áp dụng thuế hỗn hợp và thuế tuyệt đối ở thời điểm hiện tại sẽ dẫn đến việc không công bằng trong việc đánh thuế khi các doanh nghiệp bia phổ thông phải đóng thuế nhiều hơn, lượng doanh thu giảm gián tiếp ảnh hưởng đến an sinh xã hội, cụ thể là công ăn việc làm tại những doanh nghiệp ở phân khúc 80% thị phần này. Do đó, Bộ Tài chính đã cân nhắc và giữ nguyên phương pháp tính thuế đối với mặt hàng rượu, bia (Theo mục 2.4.2 phần V Báo cáo đánh giá tác động của chính sách trong đề nghị xây dựng dự án Luật thuế TTĐB sửa đổi số 41/BC-BTC ngày 29/02/2024). Với việc qui chiếu đặc điểm thuế TTĐB áp dụng một giai đoạn, tùy theo điều kiện kinh tế - xã hội tại quốc gia ở thời điểm đang áp dụng, chúng tôi hoàn toàn ủng hộ quyết định này của Bộ Tài chính.

2. Về thuế suất thuế TTĐB
Theo Bộ Y tế, mặc dù mặt hàng rượu, bia đã được tăng thuế suất thuế TTĐB theo lộ trình từ năm 2016 – 2018, sức mua rượu, bia của người dân Việt Nam vẫn tăng, mức điều chỉnh thuế suất thuế TTĐB chưa thực sự đủ mạnh để tác động đến giảm tiêu dùng. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), thuế bia rượu ở Việt Nam mới chiếm khoảng 30% giá bán lẻ, trong khi ở nhiều nước tỷ trọng thuế rượu, bia chiếm từ 40% - 85% giá bán lẻ, do đó WHO khuyến nghị Việt Nam nên tăng thuế TTĐB thêm ít nhất 10% để giảm lượng tiêu dùng, từ đó kiểm soát các tác hại của bia, rượu.

Dự thảo hiện đang đề xuất tăng mức thuế suất thuế TTĐB theo tỷ lệ phần trăm đối với mặt hàng rượu, bia theo từng năm, trong đó dao động tăng thêm từ 15% - 35% so với mức thuế suất thuế TTĐB của từng mặt hàng trong nhóm này theo luật hiện hành (tức là giá bán năm 2026 sẽ tăng 20% so với năm 2025, và các năm tiếp theo mỗi năm giá bán sẽ tăng 2-3% so với năm trước để đảm bảo giá sản phẩm tăng tương ứng theo mức độ lạm phát và gia tăng thu nhập của các năm tiếp theo).

Về cơ bản, chúng tôi ủng hộ quyết định tăng thuế TTĐB của Ban soạn thảo đối với các mặt hàng có tác động tiêu cực đến sức khỏe và môi trường. Tuy nhiên, việc triển khai chính sách này cũng cần được xem xét kỹ lưỡng từ góc độ kinh tế - xã hội, đặc biệt là khi xét đến những phản hồi từ các doanh nghiệp trong ngành kinh doanh rượu, bia và thuốc lá. Dưới đây là những khó khăn mà các doanh nghiệp đang gặp phải và những kiến nghị cụ thể của chúng tôi nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực của việc tăng thuế TTĐB:

(1) Áp lực từ mức tăng thuế suất cao và nhanh trong bối cảnh kinh tế bất ổn
Các doanh nghiệp trong ngành rượu, bia và thuốc lá đã phản ánh rằng việc tăng thuế suất TTĐB liên tục trong những năm gần đây đã gây ra áp lực lớn, vượt quá khả năng thích nghi của họ. Đặc biệt, trong bối cảnh tình hình kinh tế còn bất ổn do tác động kéo dài của đại dịch COVID-19 và suy thoái kinh tế toàn cầu, ngành kinh doanh đồ uống có cồn đã chịu ảnh hưởng nặng nề. Sản lượng tiêu thụ giảm, chi phí vận hành tăng cao, và chuỗi cung ứng bị gián đoạn đã khiến cho quá trình phục hồi của các doanh nghiệp gặp nhiều khó khăn. Cùng với đó, việc tăng thuế suất TTĐB trong giai đoạn này có thể làm trầm trọng thêm tình hình, khiến doanh nghiệp không kịp thích nghi, dẫn tới nguy cơ phá sản hoặc thu hẹp quy mô sản xuất.

Thực tế quan sát cho thấy, khi giá rượu bia chính ngạch tăng do tăng thuế TTĐB, người tiêu dùng lại có xu hướng chuyển sang dùng các loại rượu bia nhập lậu, làm giả, sản xuất trái phép, dẫn đến tình trạng thất thu nghiêm trọng hơn cho ngân sách nhà nước mà sức khỏe của người dân có thể bị ảnh hưởng tiêu cực hơn do sử dụng sản phẩm giả hoặc kém chất lượng. Theo báo cáo của WHO, tỷ lệ tiêu thụ rượu bia không chính ngạch tại Việt Nam những năm qua là khoảng trên dưới 60% trên tổng lượng tiêu thụ. Nói cách khác, khoảng gần 2/3 lượng rượu bia được tiêu thụ tại Việt Nam có thể xuất phát từ nguồn nhập lậu hoặc sản xuất cá thể.

Theo nghiên cứu, giá cả phải chăng và phù hợp với mức mua là một trong những yếu tố chính dẫn đến việc người tiêu dùng trên khắp thế giới tiêu thụ đồ uống có cồn bất hợp pháp. Trong các cuộc khảo sát tại các quốc gia khác nhau (Ấn Độ, Trung Quốc, Mexico, Sri Lanka, Kenya, Botswana, Nga, Brazil và Belarus), một tỷ lệ đáng kể số người được hỏi cho biết giá cả là lý do chính khiến họ chọn các sản phẩm đồ uống có cồn bất hợp pháp và không được ghi nhận thay vì các sản phẩm hợp pháp có thương hiệu . Điều này đặc biệt đáng lo ngại đối với bộ phận người tiêu dùng có thu nhập thấp và những người nghiện đồ uống có cồn. Các sản phẩm đồ uống có cồn bất hợp pháp này thường được dán nhãn không rõ ràng, chứa hàm lượng ethanol không xác định và các hợp chất có thể gây độc. Sự phức tạp này khiến cho đồ uống có cồn không được ghi nhận trên thị trường trở nên nguy hiểm hơn so với đồ uống có cồn đã được cấp phép.

(2) Tác động tiêu cực đến nền kinh tế Việt Nam
Mặc dù việc tăng thuế TTĐB có thể giúp tăng nguồn thu ngân sách nhưng mức tăng quá nhanh và cao đột ngột có thể dẫn đến những hệ lụy không mong muốn. Cụ thể, việc tăng thuế có thể làm thu hẹp quy mô sản xuất của các doanh nghiệp, dẫn đến lãng phí dây chuyền sản xuất và thiết bị đã đầu tư, cũng như tăng tỷ lệ thất nghiệp do cắt giảm lao động. Bên cạnh đó, thu nhập của người nông dân trồng thuốc lá và các nguyên liệu khác để sản xuất bia, rượu cũng sẽ bị ảnh hưởng tiêu cực, kéo theo sự suy giảm trong các ngành liên quan. Thời gian qua, ngành bia rượu cũng đã chứng kiến những sụt giảm trong tiêu thụ rượu bia từ việc thực thi quy định về nồng độ cồn khi điều khiển phương tiện tham gia giao thông.

Theo nguyên lý Đường cong Laffer và lý thuyết về mối quan hệ giữa thuế suất và số thu ngân sách từ thuế của chính phủ, khi tăng thuế quá cao vượt điểm giới hạn thì sẽ làm giảm tổng thu ngân sách của chính phủ. Một số quốc gia phát triển và đang phát triển đã ghi nhận tác động tiêu cực khi thuế suất đối với đồ uống có cồn bị vượt điểm tới hạn (VD như Anh, Úc, Bỉ, Thái Lan, Malaysia) dẫn tới việc ngân sách của Chính phủ bị hụt thu nghiệm trọng ngay lập tức. Với việc tăng thuế TTĐB đối với các sản phẩm rượu bia trong thời gian tới của Việt Nam, chúng tôi cho rằng sẽ có thêm nhiều tác động tiêu cực đối với sự phát triển của ngành rượu bia trong nền kinh tế. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến nền kinh tế nói chung mà còn tạo ra những bất ổn xã hội trong giai đoạn sắp tới.

Một ví dụ điển hình là năm 2023, khi chính phủ Anh Quốc tăng thuế đối với rượu đã ghi nhận doanh số bán rượu mạnh giảm 20%, tương ứng doanh thu thuế từ bán rượu mạnh giảm tới 108 triệu bảng Anh trong vòng 6 tháng. Theo đó, chính phủ Anh Quốc đã phải dừng việc tăng thuế vào cuối năm 2023 để đối phó với việc giảm số thu thuế từ đồ uống có cồn.

Năm 2015, Malaysia đặt mục tiêu tăng thu thuế khi liên tiếp đưa ra chính sách tăng thuế TTĐB với đồ uống có cồn. Tuy nhiên, việc tăng thuế suất không những không giúp quốc gia này đạt được mục tiêu thu thuế mà còn tạo ra hiệu ứng tiêu cực trên thị trường làm mất nguồn thu thuế, đồng thời khiến nhiều nhà máy đóng cửa và nhiều người bị mất việc làm.

(3) Thiếu hụt số liệu cụ thể trong Báo cáo đánh giá tác động
Báo cáo đánh giá tác động của dự thảo luật đã ghi nhận một số tác động tiêu cực có thể ảnh hưởng đến tình hình sản xuất kinh doanh của các lĩnh vực trong ngành. Tuy nhiên, báo cáo chưa cung cấp được các số liệu cụ thể và đáng tin cậy để đánh giá toàn diện mức độ ảnh hưởng này, đặc biệt là ảnh hưởng tiêu cực từ việc gia tăng nguồn cung rượu bia phi chính thức từ nhập lậu, sản xuất không phép. Điều này gây khó khăn cho các doanh nghiệp và các cơ quan quản lý trong việc đưa ra các quyết định chiến lược và điều chỉnh cần thiết.

Từ những phân tích nêu trên, chúng tôi xin đề xuất:

• Ban soạn thảo nên phối hợp chặt chẽ với các doanh nghiệp, Hiệp hội trong việc thực hiện những khảo sát và đánh giá định lượng với số liệu cụ thể về tác động của dự thảo đối với kinh tế - xã hội Việt Nam. Việc này không chỉ giúp đưa ra các quyết định chính sách hợp lý hơn mà còn đảm bảo tính khả thi và hiệu quả trong quá trình triển khai chính sách thuế TTĐB trong thời gian tới.
• Trên cơ sở các thông tin đánh giá tác động đầy đủ, Ban soạn thảo nên cân nhắc đề xuất áp dụng mức thuế suất TTĐB thấp hơn so với dự thảo hiện tại, nhằm giảm bớt áp lực tài chính đối với các doanh nghiệp trong ngành, đặc biệt trong bối cảnh kinh tế hiện nay còn nhiều thách thức.
• Lộ trình tăng thuế cần được giãn cách hợp lý với lộ trình dài hơn đối với các mặt hàng rượu, bia và thuốc lá và tiến tới chỉ dừng ở mức thuế suất tối đa là 80% để doanh nghiệp có đủ thời gian thích nghi và điều chỉnh mô hình kinh doanh phù hợp.

¹ International Alliance for Responsible Drinking, “Alcohol in the Shadow Economy”, June 2018. Available at : https://www.iard.org/getattachment/1b56787b-cc6d-4ebb-989f-6684cf1df624/alcohol-in-the-shadow-economy.pdf