Bouwen aan een ecosysteem in de strijd tegen milieucriminaliteit

De ontwrichtende werking van milieucriminaliteit

Er zijn weleens onderwerpen waarvoor relatief weinig aandacht is, terwijl ze een enorm ontwrichtende werking hebben op onze maatschappij. Zo’n onderwerp is milieucriminaliteit: overtredingen van milieuwet- en regelgeving. Milieucriminaliteit wordt meestal gepleegd met een winstoogmerk, terwijl de schade voor milieu, volksgezondheid en economie vaak groot is. Het is een veelkoppig monster, met zeer diverse verschijningsvormen. In het dreigingsbeeld dat het Openbaar Ministerie (OM) publiceerde in 2021 wordt prioriteit gegeven aan negen vormen van milieucriminaliteit, waaronder mestfraude, afvalcriminaliteit, illegale gewasbeschermingsmiddelen en (meer internationaal) wildlife crime. Milieucriminaliteit is een bijzonder lucratieve bezigheid. Volgens Interpol is het zelfs een van de meest winstgevende vormen van criminaliteit, al is het lastig om de jaarlijkse omzet te meten. Geschat wordt dat het om een bedrag gaat van 90 tot 240 miljard USD.

Een complexe uitdaging

Alle reden voor een stevige aanpak dus. Maar dat is nog niet zo makkelijk, vertelt Maarten Rijssenbeek van Deloitte. “Dat ligt in de eerste plaats aan de verscheidenheid van milieudelicten, waarbij zowel de schadelijke handelingen als de sectoren waarbinnen die plaats vinden ver uiteen kunnen liggen. Sommige milieudelicten hebben raakvlakken met elkaar, andere verschillen onderling sterk. Dat maakt dat ook de aanpak van milieucriminaliteit vaak gefragmenteerd is. Er is expertise op al die verschillende gebieden nodig om te kunnen begrijpen wat er precies gebeurt, hoe je overtredingen zichtbaar kunt maken en hoe je een zaak voor de rechter brengt. Ten tweede springt milieucriminaliteit niet echt in het oog, in tegenstelling tot bijvoorbeeld mishandeling of levensdelicten. Het is zogenaamde ‘haalcriminaliteit’: als je er niet zelf naar op zoek gaat, vind je het meestal ook niet. Daarbij komt dat veel vormen van milieucriminaliteit vaak onderdeel kunnen zijn van legale activiteiten in een vergunde sector. Pas als een bedrijf in die sector de wettelijk bepaalde of vergunde bandbreedte overschrijdt, is er in juridisch opzicht sprake van criminaliteit. Dat vraagt om een intensieve en slimme monitoring waarvoor voldoende budget en capaciteit nodig is.” En dat sluit aan bij de derde reden: het gebrek aan budget en capaciteit, juist omdát milieucriminaliteit nog niet hoog genoeg op de politieke agenda staat. Dat maakt dat de pakkans laag is. “Áls er dan wordt gehandhaafd, op basis van bestuursrecht of strafrecht, zijn de sancties weinig afschrikwekkend.”

Samenwerking en informatiedeling

Dan is er nog een vierde factor, die de aanleiding vormde voor een rapport dat Deloitte onlangs heeft opgesteld. Het betreft de suboptimale samenwerking en informatie-uitwisseling binnen het landschap van overheidsorganisaties die zich bezighouden met deze problematiek, zowel binnen het bestuursrecht als binnen het strafrecht. Maarten: “Dit ligt overigens niet aan een gebrek aan betrokkenheid vanuit al die organisaties en mensen. Zij hebben juist een enorme drive om milieucriminaliteit aan te pakken. Maar dat is lastig in zo’n complex en gefragmenteerd landschap.”

Een zaak van algemeen belang

Een mooie uitdaging voor Deloitte: uitzoeken hoe de samenwerking en informatiedeling kunnen worden verbeterd. Maarten: “Wij willen graag klaar zijn voor de maatschappelijke ontwikkelingen die op ons en onze klanten afkomen. De strijd tegen milieucriminaliteit, en in bredere zin ook tegen de opwarming van het klimaat, tegen ontbossing en tegen vervuiling van de oceanen, gaat ons aan het hart. We willen graag een positieve impact hebben op de wereld om ons heen door onze kennis en ervaring in te zetten voor de maatschappij. We hebben in de loop der tijd bijvoorbeeld veel expertise opgebouwd op het gebied van de bestrijding van andere criminaliteitsvormen, zoals fraude, corruptie, witwassen en terrorismefinanciering, inclusief een aantal ‘lessons learned’. Die expertise willen we nu ook inzetten voor de bestrijding van milieucriminaliteit. Want dat is niet alleen een verantwoordelijkheid van de publieke sector, maar van de hele samenleving, van individuele burgers tot bedrijven, toezichthouders en adviseurs zoals wij.”

Gesprekken met betrokken partijen

Hoe ziet die bijdrage er in de praktijk uit? Maarten’s collega Esmé Bosma legt uit. “We hebben diverse partijen die verantwoordelijk zijn voor het toezicht op en de handhaving van milieucriminaliteit, uit de strafrecht- en bestuursketen, een aantal vragen voorgelegd over samenwerking en informatiedeling. Denk aan het OM, de Politie, de Inspectie Leefomgeving en Transport, de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, de Nederlandse Arbeidsinspectie, de Omgevingsdiensten, en provincies en gemeenten. Welke knelpunten ervaren zij? Over mogelijke knelpunten in het juridisch kader en in de technische infrastructuur hebben we ook workshops met stakeholders georganiseerd. Welke ideeën hebben zij zelf over een betere samenwerking en informatie-uitwisseling? Op basis van de uitkomsten hebben we een adviesrapport geschreven met een concreet stappenplan richting een meer effectieve en efficiënte aanpak van milieucriminaliteit. ”

Oude en nieuwe knelpunten

Uit de antwoorden van de organisaties bleek dat reeds bekende knelpunten, zoals fragmentatie van het landschap, nog steeds actueel zijn. “Op het gebied van coördinatie en commitment op politiek-bestuurlijk niveau is er volop ruimte voor verbetering . De aanpak van milieucriminaliteit is te vrijblijvend. Ook verschillen in (organisatie)cultuur en mede daardoor een wankel vertrouwen – bijvoorbeeld tussen het domein bestuursrecht en het domein strafrecht – werden genoemd. Hetzelfde geldt voor het juridisch kader. Het is bijvoorbeeld niet altijd duidelijk welke informatie wel of niet mag worden gedeeld. De inwerkingtreding van de AVG heeft dat nog lastiger gemaakt, en de balans tussen privacy en informatiedeling ten behoeve van criminaliteitsbestrijding is ook hier een belangrijk maatschappelijk vraagstuk. Tot slot is er ook nog de technische infrastructuur die nog niet geschikt is voor een optimale gegevensuitwisseling.”

Thematische tafels

Maar het is niet allemaal ‘doom and gloom’. Naast een analyse van de knelpunten bevat het rapport namelijk ook adviezen om de knelpunten aan te pakken. Zoals een pilot met thematische tafels, waarin de juiste mensen met elkaar aan tafel gaan om een specifiek thema aan te pakken. De mensen die bij elkaar gaan zitten komen uit verschillende organisaties, maar hebben met elkaar gemeen dat zij specialist zijn of relevante informatie tot hun beschikking hebben over dat specifieke thema. Omdat deze mensen worden vrijgemaakt om zeer regelmatig op een gezamenlijke locatie samen te werken, informatie te delen en gezamenlijk interventies af te stemmen, wordt een cultuur van wederzijds vertrouwen en openheid gestimuleerd. Maarten: “Aan zo’n ‘tafel’ zitten mensen die over de grenzen van hun domein kunnen kijken en elkaars wensen, mogelijkheden en beperkingen leren kennen. Als die op zo’n specifiek thema gaan samenwerken, alle puzzelstukken bij elkaar kunnen brengen en de interventiemogelijkheden op elkaar afstemmen, dan wordt de samenwerking al veel effectiever en efficiënter. Ook zonder een geavanceerd IT-systeem kun je dan al veel relevante informatie samenbrengen en gezamenlijk sturen op effectieve interventies, zowel preventief als repressief.“ Extra voordeel: als je op één of twee sub-thema’s laat zien hoe succesvol zo’n aanpak is, ontstaat nog meer draagvlak om die samenwerking te verbreden. “Wij hebben deze aanpak overigens niet speciaal voor dit project bedacht, het is een beproefde methode die goed past binnen de Nederlandse poldercultuur.” Kortom, zoals de titel van het rapport al zegt: Aan tafel!

Meer weten?
De werkzaamheden van Deloitte op het gebied van bijvoorbeeld ESG (Environmental, Social & Governance) zijn breed, van audit tot advies. Deloitte kan bijvoorbeeld helpen met de voorbereiding op de Corporate Sustainability Reporting Directive en de Corporate Sustainability Due Diligence Directive. Zo kan Deloitte organisaties helpen om de eigen integriteitsrisico’s te beheersen op het gebied van milieuwetgeving, maar kan zij ook helpen met het ontwerpen en bouwen van een kader om onderzoek te doen naar de supply chain van klanten. Naast dit preventieve gedeelte doet Deloitte forensisch onderzoek als er aanwijzingen zijn dat het tóch is misgegaan. Last but not least: Deloitte brengt partijen bij elkaar om een ecosysteem te bouwen in de strijd tegen milieucriminaliteit. 

Meer weten over dit artikel? Neem contact op met Maarten Rijssenbeek , Ellen Bisseling of Esmé Bosma.

Bekijk de volledige afbeelding hier.