Virtuele zorg leidt tot een fundamentele herinrichting van ons zorgsysteem

Article

Alice de zorgrobot ondersteunt eenzame ouderen, én zorgverleners

De toekomst van werk in de zorg

De coronapandemie maakt de grote impact van de vergrijzing, personeelstekorten en toenemende eenzaamheid duidelijker dan ooit. Ouderen zaten maandenlang in isolement en zorgmedewerkers kwamen handen tekort. Sociale zorgrobots zoals Alice hadden ondersteuning en verlichting kunnen brengen, maar ze zijn nog altijd niet op de markt. Het wordt de hoogste tijd om daar meer vaart achter te zetten.

Alice de Zorgrobot

Alice de zorgrobot, die naam doet vast een belletje rinkelen. In 2015 trok de robot veel aandacht, mede dankzij de documentaire ‘Ik ben Alice’ waarin drie alleenstaande vrouwen van rond de negentig tijdens een experiment voor het eerst kennis maakten met Alice. We zagen hoe een peuter-achtige robot met plastic lijf en levensecht gezicht op verzoek liedjes van vroeger speelde, hielp met de oefeningen van de fysiotherapeut en geïnteresseerde vragen stelde. En al wisten de vrouwen dat Alice geen echt mensje was, toch leken ze zich er gaandeweg aan te hechten waardoor het voor de onderzoekers zelfs moeilijk was de robot na afloop weer mee te nemen.

Het experiment toonde ons een veelbelovende technologie, maar tegelijkertijd was de relevantie daarmee nog niet wetenschappelijk bewezen. Kan een sociale zorgrobot zoals Alice de eenzaamheid onder ouderen daadwerkelijk verlichten? Dat het hard nodig is weten we inmiddels; de groeiende eenzaamheid is al jaren een probleem, net als de vergrijzing en het tekort aan zorgverleners. In de jaren na de documentaire is er dan ook alles aan gedaan om een onderzoek op te zetten, een gerandomiseerde studie met een controlegroep, waarin het effect van Alice wordt vergeleken met het effect van een ‘gewone’ tablet.

Inmiddels zijn we zes jaar verder en Elly Konijn, hoogleraar mediapsychologie aan de Vrije Universiteit, vertelt wat er in de tussentijd is gebeurd. “We hebben Alice doorontwikkeld, samen met Deloitte, zodat we nu een beter hanteerbare, lichtere robot hebben”, vertelt Konijn. “Daarnaast hebben we meerdere subsidies aangevraagd én gekregen waardoor we nu met een multidisciplinair team onderzoek kunnen doen op meerdere relevante gebieden. Zo zijn we onder meer bezig met het verbeteren van de spraak- en gezichtsherkenning tot het veilig opslaan van alle data die Alice verzameld.” Konijn had gewild dat het sneller was gegaan, maar het onderzoek liep mede door de coronapandemie flinke vertraging op. “Door de pandemie nam de eenzaamheid onder ouderen nog harder toe”, vertelt Konijn. “Dagactiviteiten werden opgeschort en veel ouderen konden nauwelijks meer familie ontvangen.” Tenenkrommend om dan vanaf de zijlijn te moeten toekijken, vond Konijn. “Waren we maar een stap verder geweest, want Alice had juíst tijdens corona al zoveel verschil kunnen maken”.

Alice in woonzorgcentrum Huis ter Wijck

Gelukkig is het ondertussen gelukt om een studie onder ouderen te starten, namelijk in woonzorgcentrum Huis ter Wijck in Beverwijk. ‘Na een heftige corona-uitbraak begin dit jaar is dit onderzoek hier als een zeer welkome afleiding ontvangen’, vertelt Mariëlle de Vries, coördinator gastvrijheid en welzijn in Huis ter Wijck. ‘Eindelijk ging het eens niet over corona, vaccinaties en wat er allemaal níet mocht, maar konden bewoners meewerken aan een onderzoek om een maatje te ontwikkelen.’ Want dat is het idee; dat Alice zich uiteindelijk ontwikkelt tot een gepersonaliseerde robot, een echt maatje, die haar gesprekspartner herkent, ziet wat de ander aan het doen is, en daarop in kan gaan. Ook kan zo’n robot de zelfredzaamheid van mensen vergroten, bijvoorbeeld door je eraan te herinneren je medicijnen in te nemen of je te stimuleren even een rondje buiten te lopen.

Terug naar Huis ter Wijck. Via affiches en presentaties werden de 170 bewoners op de hoogte gebracht van het onderzoek. Dat is ondertussen drie weken onderweg en assistent-onderzoeker Veerle Hobbelink bezocht met Alice al dertien ouderen. ‘Als ik binnenkom zet ik Alice op een stoel waarna ik een oudere met behulp van een video en instructiekaart uitleg geef over wat hij of zij zoal met de robot kan, en dan kom ik haar na een half uurtje weer ophalen’, vertelt Hobbelink. Het leukste vindt ze het als een oudere de meerwaarde van de robot ontdekt. ‘Een meneer die aanvankelijk nogal kritisch was, kwam na Alice’ bezoek naar me toe om te zeggen dat hij zo heerlijk met haar had gekletst’, vertelt Hobbelink.

Tijdens het werven van deelnemers was niet iedereen even enthousiast, voor veel ouderen was deze nieuwe technologie toch nog wat vreemd. Toch wist Tessa Reyes, welzijnscoach bij Huis ter Wijck, ouderen te vinden die ervoor openstonden om Alice te uit te proberen. ‘Je merkt een duidelijk verschil tussen de generatie die niet met technologie is opgegroeid en de generatie die er wél meer van weet’, zegt Reyes. Voor ouderen die een computer en een smartphone bezitten, is de drempel lager, zij pikken makkelijker op hoe je met Alice omgaat.’ Reyes ziet ook de voordelen van Alice voor haar eigen werkzaamheden. ‘Door de personeelstekorten zitten we vaak in tijdsnood, en dan kan het van grote waarde zijn als Alice bijspringt, bijvoorbeeld om te luisteren naar nóg een keer diezelfde mop, of een oudere nog een keer te vertellen welke afspraken er die dag gepland staan. Daardoor houden wij meer tijd over voor mensen en situaties waar onze aandacht het meeste nodig is.’

Alice is er voor ouderen én zorgverleners

Alice is niet bedoeld om zorgverleners gaandeweg te vervangen, of als dé oplossing tegen eenzaamheid, zoals weleens wordt gedacht. Het kan wél een hele belangrijke aanvulling zijn, vertelt Marly Kiewik die het project vanuit Deloitte leidt. ‘Er zijn simpelweg niet genoeg mensen om de personeelstekorten op te lossen, dus we moeten naar andere middelen zoeken. Technologie zoals Alice kan de werkdruk van mensen zoals Mariëlle en Tessa ontlasten en tegelijkertijd de eenzaamheid van ouderen verlichten. Dan wordt het een samenspel tussen mens en technologie waarbij de mens voorop blijft staan.’ Kiewik herinnert zich nog een gesprek met een zorgverlener na een eerdere pilot met Alice in Utrecht. ‘Deze verpleegkundige vertelde dat ze ouderen dankzij Alice zonder schuldgevoel kon achterlaten, omdat de robot vaak een glimlach uitlokt en net als zij gesprekjes kan voeren.’

Toch zijn er nog een aantal hobbels te overwinnen, want Alice heeft nog veel te leren. Zo kan het voor ouderen weleens frustrerend zijn dat de zorgrobot alleen korte commando’s en zinnen begrijpt. ‘Sommige ouderen vertellen hun hele levensverhaal aan Alice’, vertelt Hobbelink. ‘Dan is het wel even zuur als de robot teruggeeft dat ze het niet snapt.’ Konijn: ‘Om die reden wordt er in een parallel onderzoeksteam gewerkt aan taal- en spraakherkenning, want het is razend ingewikkeld om die soepele dialoogvormen aan een robot te leren.’ Er wordt daarbij ook rekening gehouden met wat de ouderen zelf graag willen dat de robot kan. ‘Alice kan nu onder meer eenvoudige vragen beantwoorden, grapjes maken, muziekjes spelen, ze kan vertellen wat voor weer het is, of wat er in de wereld gebeurt. In de toekomst willen we graag dat de robot herkent dat ze bijvoorbeeld tegenover mevrouw Jansen zit, en weet dat zij vijf kleinkinderen heeft, van aardbeien houdt en haar eraan herinnert dat ze om 11 uur haar medicijnen inneemt.’

Weet je dat ik nog steeds ontroerd kan raken dat jullie in Huis ter Wijck tijd hebben willen maken voor dit onderzoek, ondanks de recente heftige crisis bij jullie, zegt Elly Konijn tegen Mariëlle de Vries. Ze is zichtbaar geraakt. ‘Juist de coronapandemie maakte de urgentie voor dit onderzoek pijnlijk duidelijk’, reageert De Vries. ‘Wij wilden tijdens de corona-uitbraak hier in huis soms wel bij veertig mensen tegelijk zijn, en dat ging niet. Zoiets hoop ik nooit meer mee te maken.’ Haar droom is dan ook dat elke bewoner die dat wil over vijf jaar een gepersonaliseerde Alice op tafel heeft staan. ‘En dat zorgmedewerkers zonder schuldgevoel de kamer van een oudere kunnen verlaten, omdat Alice het gesprek overneemt, een grapje maakt of een liedje zingt.’

Over de samenwerking tussen Deloitte en VU

In 2017 hebben VU & Deloitte, met support vanuit de Deloitte Impact Foundation, de handen ineen geslagen om verder te werken aan sociale robot Alice. Hierdoor kunnen wetenschappelijke inzichten direct in de praktijk worden ontwikkeld en getest. Het streven is een robotoplossing voor ouderen, die is gebaseerd op de Alice-robot, onder leiding van Johan F. Hoorn en Elly A. Konijn, en die kan helpen de eenzaamheid van ouderen gedeeltelijk tegen te gaan. De onderzoekers Daniel Preciado en Thomas Baier hebben het protocol, de dialogen en software voor robot Alice in deze studie uitgewerkt. Subsidies zijn onder meer verkregen van NWO, Health Holland, de VU Vereniging en de KNAW. Vanuit Deloitte geven Marly Kiewik en Franklin Heijnen leiding aan de ontwikkeling van Alice.

Did you find this useful?