„Świadczenie 40 złotych”

Szanowni Państwo,

w celu wsparcia jednostek samorządu terytorialnego w procesie organizacji pomocy i wsparcia dla uchodźców z ogarniętej wojną Ukrainy, kancelaria Deloitte Legal przygotowała materiał dotyczący przyznawania świadczeń podmiotom zapewniającym zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy. Mamy nadzieję, że poniższy materiał pomoże Państwu w procesie wypłaty świadczeń oraz ułatwi mierzenie się z sytuacjami, w których podmioty chcą ubiegać się o wsparcie w wymiarze wyższym niż 40 złotych lub na okres dłuższy niż 60 dni.

1. Podmiot, o którym mowa w art. 13 ust. 1 specustawy

Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (dalej: „specustawa ukraińska”), określając zakres tych, którym przysługuje wsparcie, posługuje się określeniem „podmiot” oraz dookreśla, że „podmiotem” jest w szczególności osoba fizyczna prowadząca gospodarstwo domowe. Tym samym nie wymaga jakiejkolwiek analizy kwestia posiadania zdolności prawnej itd.

Ustawodawca rzadko posługuje się określeniem „podmiot” (wyjątek stanowi np. ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami) ze względu na jego daleko idącą nieostrość, niemniej w tym konkretnym przypadku ma ono na celu objęcie wsparciem możliwie jak najszerszej grupy beneficjentów. Można wręcz postawić tezę, że „podmiotem” jest „każdy”.

2. Rozumienie określenia „obywatele Ukrainy”

Warto pamiętać o tym, że ustawodawca w art. 13 ust. 1 specustawy ukraińskiej dotyczącym „świadczenia 40 zł” odwołuje się do obywateli Ukrainy, o których mowa w art. 1 ust. 1 specustawy, czyli:

1) obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa;

2) obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, którzy wraz z najbliższą rodziną z powodu tych działań wojennych przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

3) nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego małżonków obywateli Ukrainy, o ile przybyli oni na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa.

Tym samym co do zasady nie jest możliwa wypłata świadczenia podmiotom, które zapewniają zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy, którzy przybyli do Polski w celach zarobkowych np. pół roku przed wybuchem wojny – nawet jeśli w chwili obecnej zamieszkują w Polsce z rodzinami, które opuściły Ukrainę w związku z wybuchem wojny. Wypłata świadczenia w odniesieniu do tych osób wymagałaby zmiany specustawy ukraińskiej.

3. Oświadczenie – rygor odpowiedzialności karnej

W samym wzorze wniosku o świadczenie pieniężne za zapewnienie zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy przybywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w związku z działaniami wojennymi brakuje dokładnego przytoczenia przepisu art. 233 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny. Warto jednak przypominać o tym, że według art. 233 § 1 Kodeksu karnego kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Równocześnie jak stanowi § 6, przepisy § 1-3 oraz 5 stosuje się odpowiednio do osoby, która składa fałszywe oświadczenie, jeżeli przepis ustawy przewiduje możliwość odebrania oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej.

4. „Szczególnie uzasadnione przypadki” i wydłużenie okresu 60 dni

Jednym z niewielu obszarów, w których ustawodawca dokonał wskazania w zakresie wypłaty przedmiotowego świadczenia jest obszar wydłużenia okresu wypłaty świadczenia. Ustawa, a za nią rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 marca 2022 r. w sprawie maksymalnej wysokości świadczenia pieniężnego przysługującego z tytułu zapewnienia zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy oraz warunków przyznawania tego świadczenia i przedłużania jego wypłaty (dalej: „rozporządzenie w sprawie maksymalnej wysokości świadczenia”) posługują się odwołaniem do „szczególnie uzasadnionych przypadków”. Zgodę na takie przedłużenie wydaje wojewoda, a zgoda wojewody może dotyczyć:

1) indywidualnych spraw;
2) grupy podmiotów zapewniających wyżywienie i zakwaterowanie obywatelom Ukrainy na obszarze województwa.

W przypadku indywidualnych spraw okres wypłaty świadczenia może zostać przedłużony na czas określony, na szczegółowo uzasadniony wniosek podmiotu zapewniającego wyżywienie i zakwaterowanie obywatelom Ukrainy.

W przypadku złożenia takiego wniosku przepisy § 3 rozporządzenia stosuje się odpowiednio, tj. przede wszystkim wniosek jest składany w jednostce organizacyjnej gminy lub w gminnej osobie prawnej – przy czym jak wiadomo finalnie decyduje wojewoda. Można powiedzieć, że ma miejsce tutaj podobna konstrukcja, jak przy odstępstwie od przepisów techniczno-budowlanych (art. 9 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane).

Natomiast w przypadku grupy podmiotów okres wypłaty świadczenia może zostać przedłużony przez wojewodę z urzędu, a zgoda ta jest publikowana na stronie podmiotowej Biuletynu Informacji Publicznej wojewody i zawiera termin przedłużenia wypłaty świadczenia, określenie grupy podmiotów oraz uzasadnienie.

Jednak kluczowe jest pytanie o to, jak rozumieć „szczególnie uzasadnione przypadki”? Kluczowe jest słowo „szczególne”, gdyż „uzasadnienie” i „przypadek” nie budzą większych wątpliwości. „Szczególny”, czyli „niezwykły, wyjątkowy” (za Słownikiem języka polskiego PWN). Tym samym przypadek szczególny to nie tylko nieco odmienny od klasycznej sytuacji – musi się różnić kategorycznie. Przykładowo podmiot zapewnił zakwaterowanie rodzinie z ósemką dzieci, z której dzieci trafiły do placówek oświatowych w danej miejscowości, a sztywne trzymanie się okresu 60 dni spowodowałoby konieczność zmiany miejsca zamieszkania oraz szukanie nowych przedszkoli i szkół dla dzieci.

5. Podwyższenie kwoty z 40 złotych

§ 2 ust. 2 rozporządzenia w sprawie maksymalnej wysokości świadczenia stanowi o tym, że kwota 40 złotych może być podwyższona przez wojewodę w przypadku:

1) zapewniania zakwaterowania i wyżywienia obywatelom Ukrainy przed dniem wejścia w życie specustawy ukraińskiej;

2) gdy podmiotem zapewniającym zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy jest jednostka organizacyjna, osoba prawna albo przedsiębiorca.

Przepis nie zawiera więc żadnej ogólnej przesłanki (odmiennie niż w przypadku wydłużenia okresu, za który przysługuje świadczenie) i pozostawia bardzo szeroki zakres decyzji wojewodzie – szczególnie, że między przywołanymi wyżej przesłankami nie ma spójnika, co skłania do rozłącznego ich traktowania. Równocześnie rozporządzenie w sprawie wysokości świadczeń nie określa, w jakiej procedurze należy zwrócić się do wojewody o zwiększenie kwoty, co powinno zostać doprecyzowane poprzez zmianę przepisów wskazanego aktu wykonawczego. Na pewno prawodawca, gdyby chciał jasno wskazać na przekazywanie wniosku w tym zakresie z poziomu gminnego do wojewody, zastosowałby analogiczną konstrukcję, jak przy wydłużeniu okresu, za który przysługuje świadczenie (odesłanie do odpowiedniego stosowania § 3 rozporządzenia w sprawie maksymalnej wysokości świadczenia).

6. Miejsce złożenia wniosku

Po nowelizacji rozporządzenia w sprawie maksymalnej wysokości świadczenia kwestia ta – wcześniej szeroko dyskutowana – straciła na znaczeniu. Jak stanowi § 3 ust. 3 rozporządzenia w sprawie wysokości świadczeń, wniosek jest rozpatrywany w terminie miesiąca od dnia jego złożenia w jednostce organizacyjnej gminy lub gminnej osobie prawnej.

7. Brak wypłaty środków przez wojewodę

Na chwilę obecną nie pojawiają się w opinii publicznej jakiekolwiek głosy na ten temat, niemniej warto przypomnieć, że zadanie gminy w postaci przyznawania świadczenia pieniężnego – w myśl art. 13 ust. 2 specustawy ukraińskiej – jest zadaniem z zakresu administracji rządowej, zleconym gminie w drodze ustawy. Według przywołanego przepisu środki przeznaczone na realizację tego zapewnia wojewoda.

Mamy w tej sytuacji do czynienia z realizacją zadania zleconego ustawą – i w konsekwencji zastosowaniem art. 49 ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (dalej: „ustawa o dochodach”). Według art. 49 ust. 5 ustawy o dochodach dotacje celowe na wykonywanie zadań zleconych powinny być przekazywane w sposób umożliwiający pełne i terminowe wykonanie zlecanych zadań. W przypadku niedotrzymania tego warunku, jednostce samorządu terytorialnego przysługuje prawo dochodzenia należnego świadczenia wraz z odsetkami w wysokości ustalonej jak dla zaległości podatkowych, w postępowaniu sądowym.