Koniec weksli w obrocie z konsumentami?

We wrześniu 2018 r. Trybunał Sprawiedliwości UE podjął niezwykle istotne dla obrotu orzeczenie^[1], które może zmienić zasady związane z dochodzeniem roszczeń na podstawie weksli. Trybunał zakwestionował stosowany w Polsce sposób wydawania nakazu zapłaty opartego na wekslu własnym (uniemożliwiający badanie przez sąd z urzędu umowy będącej podstawą stosunku prawnego, który zabezpieczał weksel), a także warunki i tryb, w którym konsument może wnieść zarzuty od tego nakazu. Praktyczne znaczenie tego orzeczenia jest tak duże, że jeszcze zanim zostało wydane, niektóre polskie sądy zaczęły się odwoływać do argumentacji powoływanej w toczącym się przed TSUE postępowaniu.

Wierzyciele (w szczególności banki czy instytucje pożyczkowe) często zabezpieczają roszczenia z konsumenckich umów (np. pożyczek, kredytu) poprzez weksle własne wystawiane przez konsumentów. W przypadku gdy konsument nie spłaca kredytu lub pożyczki, weksel jest wypełniany na kwotę odpowiadającą zaległości. W kolejnym kroku, w postępowaniu nakazowym wierzyciel przedstawiając jedynie dokument weksla, uzyskuje nakaz zapłaty, który na podstawie art. 492 § 3 KPC^[2] staje się natychmiast wykonalny po upływie terminu do zaspokojenia roszczenia. Wystarczające jest przedstawienie sądowi wyłącznie prawidłowo wypełnionego weksla. Sąd nie ocenia na tym etapie dokumentów potwierdzających istnienie, ani warunków stosunku łączącego wierzyciela i konsumenta, w ramach którego weksel został wystawiony (stosunek podstawowy), a ogranicza się do oceny formalnej ważności weksla^[3]. 

Następnie pozwany konsument w terminie 2 tygodni powinien zaspokoić weksel lub wnieść zarzuty od nakazu zapłaty. Dopiero po ewentualnym wniesieniu zarzutów sąd ma możliwość zbadania stosunku podstawowego, z którego wynika zobowiązanie i na tej podstawie ocenia zasadność dochodzonego na podstawie weksla roszczenia.

Ukształtowanie tego postępowania zostało zakwestionowane przed Trybunałem Sprawiedliwości UE („TSUE”)^[4]. Sąd Rejonowy w Siemianowicach Śląskich skierował do TSUE pytanie, czy Dyrektywa 93/13^[5] i inne przepisy unijne nie sprzeciwiają się dochodzeniu roszczeń wobec konsumentów w postępowaniu nakazowym na podstawie weksla w opisanym powyżej kształcie.

W ocenie TSUE art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13^[6] sprzeciwia się przepisom ustanawiającym postępowanie o wydanie nakazu zapłaty na podstawie weksla w opisanym kształcie, przy czym istotną część analizy stanowiła ocena warunków, które musi spełnić konsument, wnosząc zarzuty od nakazu zapłaty. TSUE zwrócił w tym zakresie przede wszystkim uwagę na nierówność, jakiej doznaje relacja wierzyciela i konsumenta. Zaburzenie równowagi stron wynika stąd, że wierzyciel uzyskuje nakaz zapłaty w uproszczony sposób, natomiast konsument chcący sprzeciwić się temu nakazowi, zobowiązany jest do podjęcia działań obwarowanych szczegółowymi warunkami.

TSUE uznał, że konstrukcja zarzutów od nakazu zapłaty, może powodować rezygnację konsumentów z odwoływania się od nakazu. Jak wynika z dotychczasowego dorobku TSUE^[7], jednym z elementów ochrony konsumentów jest prawo do skutecznego środka prawnego, zaś jego emanacją powinna być m.in. „możliwość wytoczenia powództwa lub wniesienia zarzutów w racjonalnych warunkach proceduralnych, w ten sposób, by korzystanie z przyznanych konsumentom praw nie było obwarowane warunkami, w szczególności terminem lub kosztami, które ograniczałyby korzystanie z praw gwarantowanych w Dyrektywie 93/13”^[8]. Regulacja KPC nie wpisuje się w te wymogi, gdyż skorzystanie z prawa zaskarżenia nakazu wymaga spełnienia szeregu przesłanek.

Termin na wniesienie zarzutów wynosi dwa tygodnie^[9]. Pozwany powinien wskazać, czy zaskarża nakaz w całości, czy w części, a także przedstawić zarzuty (pod rygorem niedopuszczalności tego pisma) oraz okoliczności faktyczne i dowody^[10], co wydaje się czasem relatywnie krótkim jak na skompletowanie pełnej dokumentacji mającej posłużyć pozwanemu do obrony.

Ta regulacja - jak wskazał TSUE - może być postrzegana jako kolejny aspekt zaburzenia równowagi stron w postępowaniu, gdyż wierzyciel uruchamiając to postępowanie, przedstawia sądowi jedynie weksel własny, natomiast konsument – pozwany zobowiązany jest do obrony za pomocą kompletnej dokumentacji. Ponadto opłata od zarzutów wynosi trzy czwarte części opłaty sądowej, podczas gdy wierzyciel wszczynając postępowanie, uiszcza jedynie jedną czwartą tej opłaty^[11].

W ocenie TSUE i rzecznik generalnej, która wydała w sprawie opinię^[12], istnieje wysokie ryzyko, że konsumenci będący pozwanymi klientami wierzyciela nie zdecydują się na wniesienie zarzutów lub będą one niedopuszczalne. Ryzyko to wynika właśnie ze sposobu ukształtowania procedury odwoławczej od nakazu zapłaty.

Wyrok ten może mieć niebagatelne i być może przełomowe znaczenie dla działalności wierzycieli (w szczególności banków i instytucji pożyczkowych). 

Łukasz Szymański, Radca prawny, Senior Managing Associate

Po pierwsze, praktyka sądów mogłaby ukształtować się w kierunku, w którym sąd nie będzie wydawał nakazu zapłaty bez zapoznania się z treścią umowy łączącej wierzyciela i konsumenta. Co więcej, już na tę chwilę, jeszcze zanim został wydany wyrok TSUE, pojawiło się orzeczenie, w którym Sąd Okręgowy w Olsztynie zgodził się z argumentacją rzecznik generalnej. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że zaproponowana dobra praktyka stanie się faktem i będzie stosowana przez sądy podczas orzekania na podstawie weksla^[13].

Po drugie, niezależnie od praktyki działania sądów - oczekiwać należy dostosowania obecnych przepisów w ten sposób, aby sąd już na etapie wydawania nakazu mógł dokonywać analizy umowy łączącej wierzyciela i konsumenta pod kątem oceny stosunku podstawowego oraz być może modyfikacji warunków wnoszenia zarzutów przez konsumentów przez ich istotne złagodzenie.

Po trzecie, otwarte pozostaje pytanie, czy mogą zostać zakwestionowane obecnie trwające postępowania egzekucyjne, które toczą się na podstawie wydanych nakazów zapłaty. Teoretycznie można by wyobrazić sobie próby zakwestionowania już wydanych nakazów zapłaty.

Po czwarte, w przypadku banków, pewnym sposobem rozwiązania tej sytuacji jest skorzystanie z innego wariantu postępowania nakazowego – tj. złożenia pozwu o wydanie nakazu zapłaty na podstawie wyciągu z ksiąg bankowych podpisanego przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banku i opatrzonego pieczęcią banku oraz dowodu doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty^[14]. Według naszej wiedzy, przynajmniej na dzisiaj tryb ten nie został formalnie zakwestionowany, natomiast należy się spodziewać w przyszłości także modyfikacji w tym obszarze.

Po piąte wreszcie, otwarte pozostaje także pytanie, w jakim zakresie już teraz wierzyciele powinni dostosować swoją obecną praktykę, mając na uwadze treść omawianego orzeczenia TSUE.

Katarzyna Barszczewska - Mazur, Prawnik, Associate, Deloitte Legal

1. Wyrok Trybunału (druga izba) z dnia 13 września 2018 r. w sprawie C 176/17 Profi Credit Polska SA w Bielsku‑Białej przeciwko Mariuszowi Wawrzoskowi.

2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (t. j. Dz. U. z 2018 r. poz. 1637), dalej jako: „KPC”.

3. Art. 485 § 2 KPC. Jak wskazują komentarze i wyroki dotyczące tego przepisu, „przez "dokumenty potrzebne do uzasadnienia roszczenia", o których mowa w art. 485 § 2 KPC, należy rozumieć tylko dokumenty przewidziane w Prawie wekslowym i związane z treścią weksla, jak np. protest, dowody notyfikacji, rachunek zwrotny, dowód przejścia praw z weksla na powoda, jeśli przejście to nie wynika bezpośrednio z weksla itp. W żadnym razie nie chodzi w tym przepisie o dokumenty niedotyczące bezpośrednio treści weksla, lecz stosunku zobowiązaniowego, w związku z którym weksel został wydany (zob. wyr. SN z 31.12.1970 r., III PRN 106/70, Legalis).” (por. „Kodeks postępowania cywilnego.” red. prof. dr hab. Andrzej Zieliński, dr hab. Kinga Flaga-Gieruszyńska, Warszawa 2017, komentarz do art. 485, nb. 5.).

4. Wyrok Trybunału (druga izba) z dnia 13 września 2018 r. w sprawie C‑176/17 Profi Credit Polska SA w Bielsku‑Białej przeciwko Mariuszowi Wawrzoskowi.

5. Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dziennik Urzędowy L 095 , 21/04/1993 P. 0029 - 0034), dalej jako: „Dyrektywa 93/13”.

6. Art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13: „Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów Państwa Członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami.”.

7. Podobnie wyroki: z dnia 14 września 2017 r., The Trustees of the BT Pension Scheme, C‑628/15, EU:C:2017:687, pkt 58 i 59 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 31 maja 2018 r., Sziber, C‑483/16, EU:C:2018:367, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo.

8. Cytat z omawianego wyroku, nb. 63.

9. Art. 491 § 1 KPC.

10. Art. 493 § 1 KPC.

11. Art. 19 ust. 2 i 4 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 1629).

12. Opinia Rzecznika Generalnego Juliane Kokott przedstawiona w dniu 26 kwietnia 2018 r.(1) w sprawie C‑176/17.

13. Wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie IX Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 23.05.2018 r., w sprawie o sygnaturze IX Ca 1347/17.

14. Art. 485 § 3 KPC.