Dziedziczenie w firmie rodzinnej

W rozmowie z Moniką Skocz oraz Marcinem Szczawińskim, prawnikami pracującymi z firmami rodzinnymi, a także członkami zespołu ds. firm rodzinnych (Deloitte EMEA Family Business Network) omówimy najistotniejsze problemy prawne związane z sukcesją majątkową, czyli przekazaniem następcom majątku Firmy Rodzinnej. Samo zagadnienie sukcesji jest szersze i dotyczy również przekazania zarządzania Firmą Rodzinną, gdzie kluczowa jest rola sukcesora. Tym razem rozmawiamy jednak wyłącznie o sukcesji majątkowej, czyli przede wszystkim o dziedziczeniu majątku Firmy Rodzinnej.

Powiemy dlaczego warto pomyśleć o planowaniu sukcesyjnym i jak się do takiego planowania przygotować. Odpowiemy na pytanie, czy istnieją uniwersalne rozwiązania w tym zakresie, a także jaką rolę w dziedziczeniu majątku Firmy odegrać może Konstytucja Rodzinna.

Czy i kiedy warto zaplanować sukcesję?

Monika Skocz: Udana sukcesja nierzadko jest warunkiem przetrwania Firmy Rodzinnej, a żeby była udana, trzeba ją starannie zaplanować. Dlatego im wcześniej właściciel zdecyduje się na opracowanie planu sukcesji tym lepiej, a szansa przeprowadzenie sukcesji bez negatywnych konsekwencji dla Firmy większa. Dzięki temu można spokojnie przeanalizować stan spraw oraz wypracować i wdrożyć przemyślane rozwiązania, które zabezpieczą zarówno interesy Firmy, jak i poszczególnych członków Rodziny. Trzeba przy tym pamiętać, że wdrożenie planu sukcesji to stosunkowo długi proces, na który składają się czynności obejmujące nie tylko Firmę Rodzinną, ale również działania dotyczące majątku osobistego jej Właściciela i członków jego Rodziny (np. małżonka).

A jakie są konsekwencje braku planu sukcesji?

Marcin Szczawiński: Brak planu sukcesji przede wszystkim naraża Firmę Rodzinną na ryzyko zastosowania ustawowych reguł dziedziczenia, które zwykle nie odpowiadają założeniom czynionym przez Rodzinę, a w szczególności potrzebom biznesowym Firmy. Są to bowiem regulacje bardzo ogólne, których celem jest ochrona ładu prawnego, a nie interesów przedsiębiorstwa prowadzonego przez spadkodawcę. Ich zastosowanie bardzo często sprowadza problemy na Firmę Rodzinną i rzutuje na relacje osobiste w Rodzinie.
Trzeba też pamiętać, że dziedziczenie ustawowe może niekorzystnie wpływać na strukturę własności Firmy Rodzinnej (tzw. ład własności). Przykładowo, gdy Właściciel ma wielu spadkobierców, w spółce może dojść do rozdrobnienia struktury udziałów. To z kolei może rodzić trudności z podejmowaniem decyzji przez wspólników, jeśli umowa spółki nie zawiera stosownych mechanizmów gwarantujących sprawność podejmowania kluczowych decyzji. To oczywiście tylko niektóre z możliwych negatywnych skutków niezaplanowania sukcesji.

A czym takim jest ład własności Firmy Rodzinnej?

Monika Skocz: W kontekście Firm Rodzinnych pojęcie ładu własności oznacza określony model zarządzania, nadzoru i transferu majątku. W pewnym uproszczeniu, mamy do wyboru dwie zasadnicze koncepcje:
1. Udziały w majątku Firmy posiadają wszyscy lub prawie wszyscy członkowie Rodziny, albo
2. Udziały w majątku Firmy posiadają tylko niektórzy członkowie Rodziny, zazwyczaj najbardziej zaangażowani w jej działalność.
Wybór podyktowany jest zwykle charakterem relacji Rodzina – Firma. Jeżeli priorytetem jest zabezpieczenie bytu członków szeroko rozumianej Rodziny, bez względu na stopień ich zaangażowania w Firmę, to zainteresuje nas raczej pierwsza opcja. Jeśli natomiast kluczowe znaczenie ma budowa wartości Firmy, to wybór padnie na opcję drugą, gdzie główną rolę odgrywają wyniki i efektywność. Koncepcja ta nie wyklucza przy tym rzecz jasna bezpieczeństwa finansowego kolejnych pokoleń. Można je zapewnić za pomocą różnych mechanizmów prawnych.

Czy ten wybór wpływa na sukcesję?

Marcin Szczawiński: Zdecydowanie tak – ma dla niej kapitalne znaczenie. Planując sukcesję musimy odpowiedzieć sobie na pytanie, czy majątek Firmy ma pozostać w ograniczonym kręgu członków Rodziny, czy też dopuszczamy jego rozproszenie. W drugim przypadku, na etapie trzeciego pokolenia Firma należy nierzadko nawet do kilkunastu osób.

Wiele Rodzin pragnie pozostawić Firmę w rękach określonej liczby członków Rodziny, co na pewno zwiększa efektywność sprawowania nadzoru i podejmowania decyzji przez właścicieli. Przy okazji rodzą się pytania o preferencje w dziedziczeniu, np. czy majątek Firmy mogą dziedziczyć osoby z dalszej Rodziny i powinowaci, czyli synowe i zięciowie.

Sukcesja i ład własności to zatem pojęcia nierozerwalnie ze sobą związane. Bez względu na to, który model ładu własności wybierzemy, musimy dobrać do niego odpowiednie środki prawne tak, aby zagwarantować właściwy i bezpieczny transfer majątku.

Czy istnieją uniwersalne rozwiązania prawne zapewniające płynne przekazanie majątku następcom?

Monika Skocz: Dobór właściwych rozwiązań prawnych w ramach planowania sukcesji wymaga uwzględnienia szeregu okoliczności. Istotne znaczenie ma np. forma organizacyjno-prawna w jakiej działa dana Firma Rodzinna, aktualna sytuacja rodzinna i majątkowa jej Właściciela, a także indywidualne interesy zarówno obecnego Właściciela, jak i poszczególnych członków jego Rodziny.
Przykładowo, inaczej trzeba podejść do kwestii sukcesji w Firmie Rodzinnej funkcjonującej w formie jednoosobowej działalności gospodarczej, a inaczej, jeśli Firma Rodzinna działa jako spółka osobowa czy kapitałowa. Każda z tych form rządzi się własnymi prawami, a rozwiązania, które z powodzeniem można wdrożyć w spółce kapitałowej, niekoniecznie sprawdzą się w przypadku jednoosobowej działalności gospodarczej. Niekiedy najlepszym rozwiązaniem może okazać się zmiana formy organizacyjno-prawnej Firmy Rodzinnej (np. przekształcenie) w taki sposób, aby sukcesja pokoleniowa nie zakłóciła bieżącej działalności gospodarczej. Za każdym razem chodzi o to, żeby zrealizować cele Właściciela i jego Rodziny.

Wszystko to sprawia, że nie sposób wskazać jednego, uniwersalnego rozwiązania, które znalazłoby zastosowanie w każdych warunkach. Można wręcz powiedzieć, że tych rozwiązań jest tyle, ile jest Firm Rodzinnych. Każdy przypadek wymaga zatem indywidualnego podejścia.

Jak zacząć tworzenie planu sukcesji?

Marcin Szczawiński: Tworzenie planu sukcesji należy zacząć od wszechstronnej analizy prawnej i faktycznej sytuacji Firmy Rodzinnej, a także struktury całego majątku rodzinnego. Analiza ta powinna uwzględniać w szczególności strukturę osobową Rodziny i wzajemne powiązania pomiędzy jej członkami, strukturę własności w poszczególnych związkach (również nieformalnych), a także istnienie bądź brak umów majątkowych małżeńskich.
Obok regulacji rodzinnych, równie ważne mogą być uwarunkowania wynikające z prawa gospodarczego i handlowego. Jak już wspomnieliśmy, szczególną uwagę należy zwrócić na aktualną formę prawną Firmy Rodzinnej oraz wynikające z niej ewentualne ograniczenia, np. w zakresie możliwości przekazania majątku następcom. Wskazany byłby też przegląd dokumentacji określającej zasady działania Firmy Rodzinnej (np. przewidzianych w umowie spółki zasad podejmowania decyzji przez wspólników czy głosowania w ramach korporacyjnego organu właścicielskiego).
To oczywiście najbardziej typowe obszary analizy. W zależności od potrzeb danego biznesu (jego rodzaju, wielkości, ryzyk związanych z dostawcami, potrzeb w zakresie transferu zysku do majątku prywatnego, itp.) jej zakres może, a czasami musi być dużo szerszy. Tylko wszechstronna analiza umożliwi dobranie takich rozwiązań, które pozwolą zrealizować cele Właściciela i zapewnią płynny transfer majątku na następców.

Czy Konstytucja Rodzinna jest przydatna w planowaniu sukcesji majątkowej?

Monika Skocz: Z pewnością tak. Konstytucja Rodzinna może ustanawiać i utrwalać zasady dziedziczenia firmowego majątku. Chodzi przede wszystkim o to, żeby wskazać osoby, którym przypadnie majątek Firmy, ewentualnie określić ogólne zasady jego podziału oraz moment, w którym nastąpi jego transfer. Najważniejsze jest przemyślane i staranne zaplanowanie procesu sukcesji. Konstytucja Rodzinna to dobre miejsce dla takich uregulowań.

Na ile skuteczne są postanowienia Konstytucji Rodzinnej?

Marcin Szczawiński: Oczywiście na tyle, na ile będą ich przestrzegać członkowie Rodziny. Przy tworzeniu Konstytucji trudno przecież zakładać, że jej postanowienia zostaną całkowicie zignorowane. Konstytucja musi wynikać z wartości, które wyznaje Rodzina. Musi też odzwierciedlać wspólną wolę członków Rodziny. Nawet jeśli będzie to efekt pewnego kompromisu. W przeciwnym razie tworzenie Konstytucji nie będzie miało sensu.

Więc opieramy się tak naprawdę na dobrej wierze Członków Rodziny?

Monika Skocz: Nie tylko. Przecież w każdej Rodzinie, nawet tej najbardziej zgodnej, mogą pojawić się konflikty. Choć trudne do przewidzenia, to jednak dość prawdopodobne. Dobra Konstytucja dostarczy instrumenty, które pomogą uniknąć sporów i rozwiązać te, których uniknąć się nie uda.

Oczywiście sama Konstytucja nie jest aktem prawnym, a jej postanowienia mają raczej charakter ogólnych norm i reguł, którymi Rodzina powinna się kierować. To jednak nie znaczy, że taki dokument można ignorować. Po pierwsze dlatego, że fakt funkcjonowania Konstytucji może wpływać na ocenę zachowania członków Rodziny w sytuacji, w której doszłoby między nimi do sporu. Oceny takiej dokonuje zwykle sąd, biorąc pod uwagę kontekst sytuacyjny towarzyszący określonym zachowaniom stron. Po drugie, postanowienia Konstytucji można też powiązać z innymi dokumentami i czynnościami prawnymi, zapewniając im w ten sposób skuteczność i wykonalność.

Na przykład?

Marcin Szczawiński: Skoro mówimy o dziedziczeniu, to przede wszystkim przemyślany testament wraz odpowiednio dobranymi i skonstruowanymi rozrządzeniami testamentowymi. Przykładowo, pozostawienie majątku w wąskim gronie członków Rodziny można uregulować w sposób generalny w Konstytucji, a już konkretnie, na poziomie testamentów. Pomocne będą np. zapisy windykacyjne, dzięki którym można precyzyjnie zadecydować o podziale majątku i określić, jakie przedmioty przypadną wskazanym członkom Rodziny lub innym osobom. Praktycznym rozwiązaniem wydaje się sporządzenie testamentów przez wszystkich pełnoletnich członków Rodziny, którzy posiadają majątek Firmy.

A co oprócz testamentów?

Monika Skocz: Niezbędne mogą okazać się również umowy rozdzielności majątkowej, czyli popularne intercyzy. Członkowie Rodziny mogą też dokonać wiążących ustaleń dot. sposobu zarządzania Firmą w osobnej umowie wspólników. To coraz częściej spotykane rozwiązanie pozwala ukształtować wzajemne relacje wspólników poza statutem czy umową spółki. Nie ma przeszkód, żeby stronami takiej umowy byli również członkowie Rodziny, którzy nie mają udziałów w Firmie. W ten sposób ogólne postanowienia Konstytucji zostaną doprecyzowane i obwarowane konkretnymi sankcjami. Należy jeszcze wspomnieć o darowiznach, które mogą być wykorzystywane do stopniowego, etapowego przekazywania udziałów w Firmie jeszcze za życia Właściciela.

Zasady sukcesji muszą przy tym korespondować z dokumentami korporacyjnymi Firmy, np. z zasadami wstępowania spadkobierców zmarłego wspólnika do spółki określonymi w jej statucie lub umowie.

O czym jeszcze należy pamiętać?

Marcin Szczawiński: O tym, że wszystkie powyższe obszary muszą się dopełniać i stanowić spójny, skoordynowany i szczelny system. To bardzo ważne, żeby skorelować ze sobą treść Konstytucji Rodzinnej, statutu bądź umowy spółki, a także wszystkich pozostałych dokumentów zmierzających do wdrożenia planu sukcesji w Firmie Rodzinnej.

Jak więc widać planowanie sukcesji majątkowej to niewątpliwie zadanie trudne i w każdym przypadku wymaga indywidualnego podejścia. Nie chodzi przecież o to, żeby narzucić sobie skomplikowane konstrukcje prawne, lecz o to, żeby osiągnąć przy ich pomocy zamierzone cele. Warto jednak podjąć ten wysiłek – nagrodą będzie bezpieczne i płynne przekazanie Firmy kolejnemu pokoleniu.