Nowe uprawnienia kuratorów spółek kapitałowych jako narzędzie skutecznej windykacji

W obrocie gospodarczym sytuacje braku lub niepełnego składu organu uprawnionego do reprezentacji spółki kapitałowej nie są rzadkością. Problem ten powstaje nie tylko w sytuacji braku porozumienia między wspólnikami (akcjonariuszami), ale także wtedy, gdy działania mające na celu pozbawienie spółki zarządu podejmowane są wprost w celu utrudnienia lub uniemożliwienia wierzycielom skutecznego dochodzenia roszczeń na drodze sądowej.

Brak zarządu powoduje niemożność składania spółce oświadczeń woli (np. o wypowiedzeniu umowy), a w postępowaniu sądowym jest przyczyną zawieszenia postępowania z urzędu. Dla wierzyciela oznacza to konieczność przejścia procedury ustanowienia kuratora, uiszczenia kosztów jego działania, a następnie oczekiwania na próby ustanowienia zarządu przez kuratora, który w przypadku braku współdziałania wspólników jest bezradny. Nawet dokonanie tych czynności i poniesienie kosztów nie dawało dotychczas najczęściej gwarancji skutecznego kontynuowania dochodzenia roszczeń od dłużnika. 

Ustawa nowelizująca istotnie rozszerza zakres kompetencji kuratorów ustanawianych na podstawie przepisów KC i KPC oraz usuwa wątpliwości powstałe w doktrynie oraz praktyce stosowania tych przepisów.

Powołanie materialnoprawnego kuratora dla osoby prawnej (art. 42 KC) następować ma zarówno w przypadku braku organu powołanego do jej reprezentacji, ale także w przypadku braku w składzie tego organu. Oznacza to, że ustawodawca wprost dopuścił powołanie kuratora w sytuacji kiedy zgodnie z zasadą reprezentacji ustaloną w umowie (statucie) spółki do jej reprezentacji niezbędne jest wspólne działanie dwóch członków zarządu, a w składzie organu znajduje się tylko jedna osoba (tzw. zarząd kadłubowy).

Zakres kompetencji kuratora ustanowionego na podstawie ww. przepisu budził dotychczas istotne wątpliwości, przy czym zgodnie z dominującym poglądem do zakresu tego należało jedynie podejmowanie czynności zmierzających do powołania organów, a w razie potrzeby do likwidacji osoby prawnej.

Zgodnie z nowym brzmieniem art. 42 § 2 KC do czasu powołania albo uzupełnienia składu organu (zarządu) albo ustanowienia likwidatora kurator reprezentuje osobę prawną oraz prowadzi jej sprawy w granicach określonych w zaświadczeniu sądu. Oznacza to, że – w zakresie określonym przez sąd – kurator będzie mógł m.in. reprezentować spółkę przez składanie i odbieranie w jej imieniu oświadczeń woli. Daje to wierzycielom możliwość podejmowania w stosunku do spółki działań pozasądowych (np. skutecznego wypowiedzenia umowy, zawarcia ugody, wydłużenia terminu płatności lub uzyskania dodatkowego zabezpieczenia), jak i procesowych. 

Umocowanie kuratora będzie wygasało dopiero w momencie wyboru lub powołania nowego organu uprawnionego do reprezentacji lub podjęcia (przez sąd lub właściwy organ podmiotu) decyzji o rozwiązaniu i likwidacji podmiotu. Do tego czasu kurator będzie mógł podejmować w imieniu spółki wszystkie niezbędne czynności zarządu.

Kurator podlegać będzie nadzorowi sądu. Bezwzględnie konieczne będzie uzyskanie zezwolenia sądu m.in. na nabycie i zbycie przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części oraz nabycie, zbycie lub obciążenie nieruchomości, użytkowania wieczystego lub udziału w nieruchomości.

Przyznanie ustanowionemu na podstawie art. 42 KC kuratorowi dodatkowych kompetencji umożliwi także kontynuację postępowań sądowych z jego udziałem. Sądy odnotowują znaczny wzrost spraw, w których tuż przed wydaniem wyroku w pierwszej instancji lub w toku postępowania apelacyjnego pozwany wnosi o zawieszenie postępowania, ponieważ wszyscy członkowie zarządu złożyli rezygnację z pełnienia funkcji. Odwołanie zarządu służy bowiem stronie przegrywającej proces do zablokowania możliwości uprawomocnienia się wyroku i daje czas na wyprowadzenie ze spółki majątku lub innych przedmiotów, które próbuje odzyskać powód, np. w procesach windykacyjnych.

Niezależnie od kuratora materialnoprawnego przewidzianego przez przepisy KC, w toku toczącego się postępowania sądowego możliwe jest powołanie dla spółki kuratora na podstawie art. 69 KPC. Ustawa nowelizująca wprowadza nowe uregulowanie tej instytucji.

Novum stanowi przede wszystkim możliwość ustanowienia przez sąd w uzasadnionych przypadkach kuratora z urzędu, choć zasadą pozostaje działanie sądu na wniosek przeciwnika procesowego. Art. 69 KPC w nowym brzmieniu przesądza także, że kurator jest umocowany do dokonywania wszystkich czynności łączących się ze sprawą. Wprost przewidziano także, że do powołania kuratora może dojść również w razie braku w składzie organu spółki (tzw. zarząd kadłubowy).

W przypadku, w którym zaistnieje konieczność ustanowienia kuratora w danej sprawie sądowej sąd będzie zobowiązany sprawdzić, czy dla strony nie został już ustanowiony wcześniej kurator na podstawie art. 42 KC. Jeżeli okaże się, że tak, sąd zawiadomi tego kuratora o toczącym się postępowaniu i kurator ustanowiony na podstawie art. 42 KC wejdzie do sprawy sądowej. W sprawie tej będzie mógł podjąć wszystkie czynności za pozwanego, co oznacza, że postępowanie sądowe będzie toczyć się nadal sprawnie i nie pozwoli wierzycielowi utracić możliwości zaspokojenia w procesie.

Pojawiający się w sposób nagły brak zarządu lub braki w jego składzie (w szczególności, gdy stan taki utrzymuje się przez dłuższy czas) stawia kontrahentów podmiotu w sytuacji wysoce niekorzystnej, tym bardziej, że nie mają oni żadnego wpływu na to, czy i kiedy zarząd zostanie powołany.

Wprowadzone zmiany mogą przyczynić się do usprawnienia postępowań sądowych z udziałem zadłużonych spółek, a także pozwolić wierzycielom na podejmowanie w stosunku do nich skutecznych działań przedsądowych. Zmiany mogą pozbawić osoby zarządzające spółkami kapitałowymi możliwości paraliżu ich działania, a w konsekwencji opóźniania lub wręcz uniemożliwiania wierzycielom skutecznego dochodzenia roszczeń.

Rzeczywiste znaczenie nowelizacji ujawni się jednak w praktyce sądowej. Biorąc pod uwagę, że zakres kompetencji kuratora ustanawianego dla spółki zależeć będzie od decyzji sądu, istotne znaczenie będzie miała aktywność samych wierzycieli w postępowaniach o ustanowienie kuratora.