Kontrola NIK w zakresie centralizacji VAT w JST

Brak odliczenia VAT w JST jako przejaw niegospodarności

Kontrole NIK w zakresie centralizacji VAT w jednostkach samorządu terytorialnego (JST) rozpoczęły się jesienią 2019 r. (o planowanych kontrolach pisaliśmy już wcześniej w naszym biuletynie). W chwili obecnej, zgodnie z doniesieniami NIK, pierwsze z nich są finalizowane, a ich wyniki wskazują m.in. zarzut zaniechania odliczenia VAT w niektórych sytuacjach, gdzie przepisy na takie odliczenie pozwalają.

Przede wszystkim należy zaznaczyć, że brak odzyskiwania VAT, który zgodnie z prawem podlega odzyskaniu, może być uznany za przejaw niegospodarności. Niewątpliwie dotyczy to tych wszystkich sytuacji, gdzie VAT stanowi znaczącą kwotę jednostkowo lub zbiorczo w danym okresie, co w praktyce dotyczy głównie wydatków inwestycyjnych lub powtarzalnych wydatków bieżących wiążących się w szerszym zakresie z czynnościami opodatkowanymi VAT. W tego typu okolicznościach większość JST podejmuje jednak działania w celu odliczenia VAT, mając świadomość, że może to być materialna kwota zasilająca budżet.

Nieco odmiennie wygląda sytuacja w odniesieniu do wydatków, które tylko w niewielkim stopniu wiążą się z czynnościami opodatkowanymi VAT. Mowa tutaj w szczególności o wydatkach ponoszonych przez JST na funkcjonowanie urzędów, szkół, przedszkoli, ośrodków pomocy społecznej itp., gdzie JST prowadzi działalność mieszaną, tj. wykonuje czynności zarówno opodatkowane VAT, jak i niepodlegające VAT lub zwolnione z VAT. Wówczas JST może odzyskać wyłącznie część VAT i w celu obliczenia tej części konieczne jest zastosowanie odpowiednich proporcji. Proporcje te najczęściej kształtują się na bardzo niskim poziomie (np. w szkołach jest to zwykle 1-2%), co oznacza, że kwoty VAT podlegające odzyskaniu mogą niekiedy być wręcz symboliczne. W takich przypadkach niektóre samorządy rezygnują z odliczenia VAT, uznając, że środki jakie mogą w ten sposób pozyskać są niewspółmierne do nakładów, jakie muszą ponieść w tym celu.

Abstrahując od powyższego, niejednokrotnie odzyskanie VAT w JST, z uwagi na ich skomplikowany charakter funkcjonowania, wymaga długotrwałych sporów z organami skarbowymi i wiąże się z ryzykiem negatywnych konsekwencji podatkowych (zaległość podatkowa, odsetki). Stąd w niektórych sytuacjach – niezależnie od możliwych do odzyskania kwot VAT – JST podejmowały decyzję o rezygnacji, kierując się minimalizacją ewentualnych ryzyk i kosztów.

Wygląda na to, że takie argumenty mogą nie przekonać NIK, który podnosi zarzut niegospodarności w zarządzaniu środkami publicznymi w niektórych sytuacjach, gdzie VAT nie był odzyskiwany pomimo istnienia takiej możliwości w przepisach prawa.

Przygotowanie do kontroli lub wdrożenie zaleceń pokontrolnych

W tej sytuacji zasadne byłoby rozważenie działań, które mogłyby zabezpieczyć JST w kontekście potencjalnego zarzutu niegospodarności przy odliczaniu VAT. Jeżeli JST nie dokonywała dotychczas odliczeń VAT we wszystkich przypadkach dopuszczonych przez prawo, należałoby przede wszystkim dokonać analizy takich przypadków i ustalić, czy istnieją racjonalne przesłanki dla dotychczasowego postępowania (uzasadnienie prawne, ekonomiczne). W zależności od wyników takiej analizy konieczne może być również podjęcie decyzji o ewentualnej korekcie w tym zakresie oraz rozpoczęciu dokonywania bieżących odliczeń VAT.

Należy przy tym jednak pamiętać, że prezentowane po pierwszych kontrolach stanowisko NIK budzi spore wątpliwości, przede wszystkim jeśli chodzi o sens ekonomiczny odliczania VAT za wszelką cenę. Nie jest również wykluczone, że w poszczególnych przypadkach stanowisko to może się różnić, a nawet zmieniać na dalszych etapach kontroli. Stąd wskazana wydaje się daleko idąca ostrożność przy podejmowaniu ostatecznych decyzji, a także wnikliwa obserwacja dalszych doniesień w tej kwestii.

Niemniej, mając na uwadze także obecne trudności samorządów w związku z malejącymi dochodami budżetowymi (w kontekście sytuacji wywołanej przez COVID-19), być może jest to odpowiedni moment na zweryfikowanie przyjętego dotychczas podejścia do odliczeń VAT i rozważenie szerszych działań w tym zakresie.