Jak i dlaczego warto mierzyć wpływ firmy na otoczenie?

W 2020 roku suma zysków 15 największych firm w Polsce przekroczyła 25 mld zł, a wynagrodzenia ich pracowników wyniosły prawie 40 mld zł ^[1] , co łącznie daje kwotę większą niż roczny PKB Malty. Wpływ firm na otoczenie nie ogranicza się jednak tylko do zysków ich właścicieli, pensji pracowników oraz podatków przez nie zapłaconych. Oddziaływanie przedsiębiorstwa obejmuje m.in. jego zamówienia u poddostawców, a także indywidualne zakupy dokonywane przez pracowników i sprawia, że jego oddziaływanie na gospodarkę i społeczeństwo znacznie przekracza granice zakładów produkcyjnych.

Firmy kluczem do sukcesu polskiej gospodarki

Kluczem do sukcesu polskiej gospodarki po 1989 roku była rosnąca wydajność. Wyzwolenie przedsiębiorczości Polaków oraz otwarcie na świat utorowało drogę do lepszej organizacji pracy i wprowadzania nowszych technologii, czyli szeroko rozumianej innowacji. Patrząc z perspektywy ponad 30 lat dobrze widać efekty tego procesu. PKB Polski (w ujęciu realnym) jest obecnie ponad 2,5-krotnie wyższy niż 30 lat temu, mimo, że liczba osób pracujących prawie się nie zmieniła, a emisje C02 spadły o 30%. Innymi słowy – dzięki rosnącej wydajności ta sama liczba ludzi, emitując znacznie mniej zanieczyszczeń, jest w stanie wyprodukować ponad 2,5-raza więcej dóbr i usług niż 30 lat temu (zob. Rysunek 1).

Rysunek 1. Wzrost PKB przy utrzymującym się poziomie zatrudnienia i spadających emisjach CO2 (zmiana względem roku 1989, przy czym 1989 r. = 100; 2020 – wstępne szacunki)

Źródło: Eurostatu/EEA oraz Penn World Table, GUS, Eurostat

Za wzrostem polskiej gospodarki stały przede wszystkim prężnie rozwijające się przedsiębiorstwa, które są jej sercem. To w nich powstaje obecnie ponad 75% polskiego PKB. Z punktu widzenia statystyki najbardziej znaczące są największe firmy, które dzięki wysokim inwestycjom i korzyściom skali są najwydajniejsze. Wysoka wydajność pracy w połączeniu z dużym zatrudnieniem sprawiają, że największe z nich mają wręcz zauważalny wpływ na gospodarkę jako całość.  Jednak w rzeczywistości dla gospodarki najważniejszy jest nie sam rozmiar firmy, a jej dynamika – najcenniejsze są przedsiębiorstwa, które się rozwijają i rosną.

Powiązania firm z otoczeniem

Firmy nie mogą funkcjonować w próżni. Wartość dodana, czyli najważniejsza część składowa PKB, która powstaje w przedsiębiorstwach jest wynikiem połączenia pracy ich pracowników a także pomysłu i kapitału właściciela w sprzyjających okolicznościach tworzonych przez państwo.  Łatwo to zilustrować wyobrażając sobie fabrykę - by powstała ktoś musiał mieć pomysł i zaryzykować swój kapitał by ją wybudować – to jest wkład właściciela. Jednak na późniejszym etapie jej funkcjonowania samo zarządzanie nie wystarczy – potrzebna jest jeszcze załoga, która ją obsłużą – i to jest wkład pracowników. Mniej widoczny, ale też istotny jest wkład państwa, które w wersji minimum zapewnia bezpieczeństwo chroniąc prawo własności, ale najczęściej dostarcza też szereg innych usług – od publicznej drogi do fabryki po edukację jej pracowników.

Wartość dodana powstająca w firmach jest dzielona nie tylko między właścicieli i pracowników, ale także służy finansowaniu usług publicznych. Przedmiotem licznych dyskusji jest kwestia, jaka część wartości dodanej powinna przypadać pracownikom, a jaka właścicielom. Trudno tu wskazać jedną uniwersalną proporcję, bo podział ten będzie się różnił m.in. w zależności od kapitałochłonności przedsiębiorstwa, wielkości firmy czy wkładu pracy samego właściciela. Sprawą, która umyka jednak często w dyskusjach jest udział podatków i innych danin publicznych. Dobrze to widać na przykładzie samego wynagrodzenia pracowników – przeciętnie na rękę dostają oni ok. 60% tego, co płaci pracodawca - pozostałe 40% przeznaczone jest na różnego rodzaju podatki i składki. Dlatego patrząc na dowolną firmę warto pamiętać, że nie tylko zapewnia ona dochody swoim pracownikom i właścicielom, ale też finansuje usługi publiczne – od polityki społecznej i zdrowia po wypłatę emerytur.

Wpływ firmy na otoczenie: wczoraj i dziś

Efekty działalności firmy wykraczają znacznie poza bramy jej zakładów. Zyski wypłacane właścicielom, wynagrodzenia pracowników czy płacone od nich podatki to bezpośrednie efekty działalności firm, najłatwiej dostrzegalne dla obserwatora. Aby jednak w pełni zrozumieć wkład przedsiębiorstwa w tworzenie wartości dodanej w gospodarce oraz budowę dobrobytu nie można się zatrzymać na efektach bezpośrednich. Mniej oczywisty, a równie ważny jest wpływ, jaki firma wywiera na otoczenie w sposób pośredni, poprzez powiązania z dostawcami dóbr i usług, niezbędnych dla jej funkcjonowania. Dostawcy, mając zapewniony zbyt na swoje produkty i usługi, mogą się rozwijać, tworzyć wartość dodaną, zatrudniać pracowników oraz płacić podatki. Na tym nie kończą się jednak pozytywne efekty związane z działalnością danej firmy. Dzięki temu, że zarówno ona sama, jak i jej poddostawcy wypłacają wynagrodzenia pracownikom, którzy w dużej mierze przeznaczają je na konsumpcję, powstaje kolejny pozytywny efekt dla gospodarki (tj. impuls popytowy stymuluje produkcję, co prowadzi do tworzenia wartości dodanej).

Rosnącym wyzwaniem dla firm jest godzenie wzrostu wartości dodanej z innymi celami. Wartość dodana powstająca w firmach to z jednej strony płace i zyski wypłacane pracownikom i właścicielom, a z drugiej strony towary i usługi potrzebne nam do życia – od produktów spożywczych po sprzęt medyczny. Rosnąca wartość dodana oznacza więc wyższe płace i np. dostępność lepszego sprzętu medycznego. Jednocześnie jednak, nasilają się oczekiwania wobec firm, by wzrost wartości dodanej godziły z innymi celami, jak np. redukcją emisji CO2 konieczną, by ograniczyć negatywne zmiany klimatu.  W praktyce oznacza to szersze spojrzenie na efektywność – jak tworzyć więcej wartości dodanej mniej obciążając środowisko naturalne.

Dlaczego ważna jest ocena rzeczywistego wpływu firm i jaką ją mierzyć?

Poznanie rzeczywistego rozmiaru wpływu na otoczenie z pewnością pozwala firmom lepiej zrozumieć własną rolę oraz znaczenie dla gospodarki i społeczeństwa, co jest szczególnie istotne w warunkach dynamicznie zmieniającego się otoczenia. Wpływ na tworzenie wartości dodanej, zatrudnienie czy dochody ludności może być oszacowany przy pomocy odpowiednich narzędzi, takich jak np. model przepływów międzygałęziowych. Taki sposób patrzenia na wpływ firmy jest jednak niepełny. Łatwo można to dostrzec wyobrażając sobie, co by się wydarzyło, gdyby dana firma nagle przestała istnieć. W pierwszym momencie niewątpliwie straty dla otoczenia byłyby znaczące, aczkolwiek z czasem gospodarka zaczęłaby się dostosowywać i wypełniać pustkę. Jednak nowe zastosowanie, jakie znalazłby uwolniony kapitał i praca mogłyby być mniej wydajne niż w rozpatrywanej firmie. I w tym właśnie kryje się kwintesencja znaczenia firmy. Samo jej istnienie oznacza, że ma ona przewagi, które pozwalają się utrzymać na rynku, a nawet rozwijać, pomimo obecności konkurencyjnych podmiotów. Sukcesem firmy jest wiec fakt, że pracownicy chcą w niej pracować, a klienci kupować jej produkty czy usługi. Aby zrozumieć przyczyny tego sukcesu nie wystarczy skwantyfikowanie wpływu firmy na otoczenie, potrzebne jest też zidentyfikowanie jej mocnych stron. Przewagi firmy mogą uwidaczniać się w różnych obszarach. Czasem jest to ponadprzeciętna wydajność pracy, dająca nieproporcjonalnie duży wkład w tworzenie PKB. Innym razem są to wysokie płace albo warunki pracy sprzyjające aktywności zawodowej osób słabiej radzących sobie na rynku pracy. Współcześnie ważnymi przewagami firmy są odporność na kryzys związany z pandemią oraz umiejętność dostosowania się do coraz bardziej „zielonych” regulacji.

Określenie swojej pozycji w otoczeniu oraz zidentyfikowanie mocnych stron stanowią niejednokrotnie powód do dumy i zarazem motywację do ciągłego rozwoju. To właśnie dzięki staraniom firm o zwiększanie pozytywnego wpływu na otoczenie oraz umacnianie swojej pozycji możliwy jest wzrost gospodarczy przy utrzymaniu, czy wręcz spadku, zużycia zasobów, co będzie miało kluczowe znaczenie w nadchodzących latach. W tym świetle ważne są dane zaprezentowane w najnowszym raporcie IPCC - uświadamiają jak istotnym zadaniem będzie ograniczenie emisji gazów cieplarnianych. Wyzwaniem dla firm będzie łączenie dalszego wzrostu wartości dodanej (czyli płac pracowników i zysków właścicieli) z ograniczeniem emisji CO2.  Wysiłki oraz sukces firm w Polsce bardzo dobrze uwidaczniają się w rosnącej łącznej produktywności czynników produkcji (ang. total factor productivity - TFP), będącej miarą wydajności z jaką praca oraz kapitał zostają przekształcone w wartość dodaną. Po początkowym spadku, związanym z dostosowaniami na początku transformacji, produktywność w sposób niemal nieprzerwany rośnie, co oznacza, że coraz efektywniej wykorzystujemy dostępne zasoby pracy i kapitału (zob. Rysunek 2). Innym wyraźnym przejawem sukcesu firm jest rosnący udział eksportu w polskim PKB, co oznacza, że rodzime przedsiębiorstwa coraz skuteczniej konkurują z firmami działającymi poza granicami Polski (zob. Rysunek 3).

Rysunek 2. Łączna produktywność czynników produkcji (1989=100%)

Źródło: Penn World Table

Rysunek 3. Udział eksportu dóbr i usług w PKB

Źródło: Penn World Table

Innowacyjne rozwiązania dla całej gospodarki

Część firm doskonaląc sposób produkcji czy model biznesowy wypracowuje nowatorskie i innowacyjne rozwiązania, które potrafią zrewolucjonizować i zredefiniować funkcjonowanie całych rynków. Jeśli nieszablonowe pomysły są przejmowane i potencjalnie udoskonalane przez inne firmy działające w otoczeniu, może to doprowadzić do znacznego wzrostu wydajności w danej branży, a nawet w całej gospodarce. Dobrym przykładem rozwiązania, które w przeszłości było nowatorskie i przełomowe, a po pewnym czasie stało się powszechne jest sprzedaż za pośrednictwem Internetu. Innym przykładem są paczkomaty – niegdyś nieliczne, a dziś obecne nawet w małych miejscowościach i na wsiach. Innowacyjne firmy, poza zrozumieniem swojego wpływu na PKB, dochody i zatrudnienie oraz identyfikacją mocnych stron, mogą dodatkowo uchwycić różnorodne korzyści płynące z wprowadzonej przez nie innowacji. Pozytywne efekty są często związane ze spadkiem cen dla konsumentów, zwiększeniem komfortu usługi czy też obniżeniem kosztów transakcyjnych. Obecnie niewątpliwie coraz ważniejsze będą nieszablonowe rozwiązania pozwalające na redukcję zużycia zasobów i zmniejszanie wpływu człowieka na środowisko naturalne.

Najskuteczniejsza strategia firm w walce z wyzwaniami to nieustanny rozwój

Spośród wszystkich firm funkcjonujących w gospodarce, tylko nieliczne mają dobre zrozumienie swojego wpływu na otoczenie społeczno-gospodarcze oraz własnych przewag na tle sektora oraz całej gospodarki. Pozostałe przedsiębiorstwa posiadają wiedzę cząstkową i niepełną, opartą w dużej mierze na intuicji i doświadczeniu. Warto zauważyć, że obecnie wszystkie organizacje są w stanie dużo precyzyjniej określić swój wpływ na otoczenie, ze względu na istnienie narzędzi i danych, które kiedyś były niedostępne. Zauważamy, że coraz więcej firm faktycznie podejmuje wysiłek kwantyfikacji swojego działania w szerokim kontekście, nie tylko po to by komunikować osiągnięcia i mocne strony, ale również po to, by bardziej świadomie definiować kierunki własnego rozwoju. Drugą motywację należy uznać za szczególnie ważną, gdyż świadome, nieustannie rozwijające się firmy mają nieproporcjonalnie duży wkład w rozwój gospodarki i budowanie ogólnego dobrobytu. Jest to szczególne ważne w momencie, gdy dalszy rozwój gospodarczy będzie w znacznej mierze uzależniony od kreatywności i efektywności firm w szukaniu rozwiązań - produktów i usług - odpowiadających na liczne wyzwania współczesnego świata.

[1] 15 największych firm wybrano na podstawie danych MF za 2019 rok (w momencie publikacji komentarza dane za rok 2020 nie są jeszcze dostępne). Dane o zyskach i wynagrodzeniach pochodziły ze sprawozdań firm i obejmują także składki na ubezpieczenie społeczne po stronie pracodawcy, ponieważ z punktu widzenia ekonomicznego obciążają one pracowników.