Uchodźcy ukraińscy na polskim rynku pracy. Wyzwania, bariery i zadania na przyszłość.

W obliczu wojny w Ukrainie, Polska, stała się drugim na świecie krajem pod względem liczby przyjętych uchodźców. 19 kwietnia Straż Graniczna poinformowała, że od początku rosyjskiej inwazji wjechało do Polski 2,8 mln osób z Ukrainy; część z nich pojechała dalej, jednak według szacunków prof. Duszczyka znacznie ponad milion osób zostało w Polsce. Wiele z nich, nawet po zakończeniu wojny, może obawiać się powrotu do ojczyzny lub nie mieć do czego wrócić. Dodatkowo, ze względu na wyniszczenia wojenne i ich konsekwencje gospodarcze, skala migracji (ekonomicznej) do Polski będzie najprawdopodobniej wyższa, nawet po zakończeniu konfliktu, niż w czasach przed wybuchem wojny. Pytania o skuteczną integrację (przymusowych) migrantów na rynku pracy oraz wpływ tego procesu na rodzimych pracowników stają się więc bardzo istotne. Wiele mogą nas nauczyć doświadczenia innych krajów europejskich.

Szybkie włączenie na rynek pracy jest kluczowe dla integracji.

W poprzednich latach, między innymi w czasie fali migracji towarzyszącej wojnie w Syrii, większość krajów europejskich (czasowo) zakazywało pracy uchodźcom. Francesco Fasani, Tommaso Frattini i Luigi Minale pokazują¹, że wykluczenie uchodźców z rynku pracy było kosztowne zarówno dla nich samych jak i dla lokalnych społeczności. Uchodźcy dotknięci (czasowym) zakazem pracy, nawet po 8 latach od migracji, rzadziej pracowali (prawdopodobieństwem zatrudnienia jest niższe o 8,9 punktów procentowych w porównaniu do sytuacji, gdyby nie byliby objęci takim zakazem) i częściej pozostawali poza rynkiem pracy (aktywność zawodowa niższa o 9,2 punkty procentowe w porównaniu do sytuacji, gdyby nie byliby objęci takim zakazem). Naturalnie efekty były jeszcze silniejsze w krótkim okresie. W 2015 r., czyli w szczycie poprzedniego "kryzysu uchodźczego", 26 z 30 analizowanych państw stosowało (czasowy) zakaz pracy wobec uchodźców. Taka polityka miała pomóc odróżnić uchodźców od migrantów zarobkowych, ale przełożyła się na ich niższy wkład do PKB państw europejskich o ok. 38 miliardów euro. Szczęśliwie tego kosztownego błędu udało się uniknąć wobec uchodźców z Ukrainy.

Integracja jest łatwiejsza, gdy lokalny rynek pracy jest w dobrej kondycji.

Przybycie do regionu znajdującego się w gorszej sytuacji ekonomicznej przekłada się na niższe prawdopodobieństwo bycia aktywnym zawodowo², niższe prawdopodobieństwo posiadania pracy³ oraz niższe wynagrodzenia⁴. Efekty są długotrwale i generują koszty fiskalne. Słaba kondycja lokalnego rynku pracy zwiększa również ryzyko konfliktów pomiędzy uchodźcami a lokalną społecznością. Raport Banku Światowego⁵ pokazuje, że w Niemczech wyższa stopa bezrobocia w regionie przyjmującym uchodźców przekładała się na większą skalę aktów przemocy wobec (przymusowych) migrantów.

Przymusowa realokacja jest kosztownym rozwiązaniem, a nawet wręcz przeciwskutecznym.

W obliczu napływu dużej liczby uchodźców jednym ze stosowanych rozwiązań jest odgórne rozpraszanie ich po całym kraju, co ma pomóc uniknąć „enklaw czy pozwolić na wykorzystanie tańszych zasobów mieszkaniowych w mniejszych miejscowościach. Te krótkookresowe korzyści przynoszą jednak znaczne długookresowe szkody. Wiele badań wskazuję, że uchodźcy radzą sobie na rynku pracy gorzej zarówno od ludności rodzimej jak i od dobrowolnych migrantów. Część różnic można przypisać ich traumatycznym przeżyciom, czy choćby nieplanowanemu charakterowi migracji. Badanie Fasani i współautorów pokazuje⁶, że dodatkowo szkodliwa może być tu polityka przymusowej realokacji, w szczególności, realokacji opartej o kryteria niepowiązane z kondycją rynku pracy, ale np. dostępnością tanich mieszkań. W ciągu pierwszych pięciu lat od przybycia, uchodźcy, którzy doświadczyli przymusowej realokacji mają o 35.5 punktów procentowych mniejsze prawdopodobieństwo zatrudnienia od dobrowolnych migrantów. W przypadku uchodźców, którzy mogli swobodnie rozlokować się w kraju luka była niemal dwukrotnie mniejsza i wynosiła 18.5 punktu procentowego. W dodatku badania pokazują, że integracja jest wręcz łatwiejsza, kiedy uchodźcy trafiają do regionów o większej liczbie osób swojej narodowości. Uchodźcy trafiający do większych tzw. enklaw etnicznych, osiągają wyższe zarobki⁷ i mają wyższe prawdopodobieństwo pracy⁸. Obecnie w Polsce, szczęśliwie nie istnieje żaden program przymusowej realokacji.

Wsparcie zatrudnienia pomaga w integracji, ale instrument instrumentowi nie równy.

Sebastian Butschek i Thomas Walter w metaanalizie⁹ 93 oszacowań z 33 prac empirycznych porównują skuteczność czterech rozwiązań wspierających zatrudnienie w kontekście imigrantów. Ich praca wskazuję, że staże, czyli subsydiowanie zatrudnienia w sektorze prywatnym, cechują się wyjątkowo wysoką skutecznością. Inne analizowane polityki to: dofinansowanie zatrudnienia w sektorze publicznym, cechujące się najniższą skutecznością oraz szkolenia i wsparcie w poszukiwaniu pracy. Autorzy wskazują, że mimo dowodów na wysoką skuteczność programów stażowych migranci rzadziej na nie trafiają w porównaniu do ludności rodzimej.

Kursy językowe pomagają w integracji.

Biegłość językowa niewątpliwie pomaga znaleźć (dobrą) pracę. Programy wsparcia językowego są jednak trudne do oceny, gdyż mamy do czynienia z mechanizmem samoselekcji, innymi słowy na kursy z reguły trafiają, ci którym zależy bardziej. Ciekawego naturalnego eksperymentu do przeanalizowania tego zjawiska dostarcza reforma programu wsparcia językowego uchodźców w Danii z 1999 roku. Po reformie kursy były obowiązkowe dla dużej grupy (przymusowych) migrantów. Jacob Arendt i współautorzy pokazują¹⁰, że polityka przełożyła się na 34% wzrost wynagrodzeń i 23% wzrost zatrudnienia. Badacze wskazują, że uchodźcy uczestniczący w kursach trafiali do lepiej płatnych prac o wyższych wymaganiach komunikacyjnych. Co ciekawe pozytywne efekty widoczne są również wśród dzieci tej grupy uchodźców. Polityka cechowała się wysoką stopą zwrotu. W perspektywie 18 lat, każda korona zainwestowana w tę politykę generowała 15 koron zwrotu. Jak pokazuje przeglądowe badanie¹¹ Christians Dustmanna i współautorów, analizy z innych krajów potwierdzają pozytywny wpływ kursów językowych na integrację na rynku pracy. Na efekty takich polityk trzeba poczekać, a w krótkim okresie skuteczniejsze jest bezpośrednie wspieranie zatrudnienia.

Migracja nie wpływa negatywnie na rodzimych pracowników – w długim okresie wszyscy zyskują.

Zmiany zarobków rodzimych pracowników w bezpośredniej reakcji na imigrację oscylują dookoła zera, w granicach +/-1%¹². Dzieje się tak, ponieważ w reakcji na napływ imigrantów rodzimi pracownicy specjalizują się w zadaniach silniej związanych z umiejętnościami komunikacyjnymi i kognitywnymi, które są trudniej transferowalne pomiędzy krajami i lepiej płatne¹³, a firmy reagują dostosowując swoje technologie produkcji do umiejętności, które stają się częstsze na rynku, co podnosi produktywność w tej grupie i ogranicza negatywny wpływ na płace¹⁴. W długim okresie badania pokazują pozytywny wpływ imigracji na produktywność i dochód na mieszkańca, niezależnie od tego, czy migranci są wysoko czy średnio lub nisko wykwalifikowani, ani czy chodzi o wpływ na rodzimych wysoko czy średnio lub nisko wykwalifikowanych pracowników^{15, 16}. Intuicja, która stoi za takimi wynikami jest następująca: napływ większej liczby pracowników na rynek pracy umożliwia szerszy zakres specjalizacji, tj. każdy może robić to, w czym jest relatywnie lepszy, co podnosi produktywność.

Rynek pracy w Polsce ma znaczny potencjał do integracji (przymusowych) migrantów.

Po pierwsze, polskie społeczeństwo się starzeje, a Polska gospodarka potrzebuje dziś więcej pracowników. Doświadczamy historycznie niskiego bezrobocia¹⁷ a niemal co druga firma szuka pracowników¹⁸. Już w perspektywie najbliższych 10 lat liczba pracowników przypadających na jednego emeryta spadnie z 3,1 do 2,5¹⁹. Po drugie, nawet przed wojną Ukraińcy byli ważną częścią naszego społeczeństwa i przyczyniali się do wzrostu polskiej gospodarki. W latach 2013-2018, 13% z odnotowanego wzrostu PKB można przypisać ich obecności na rynku pracy²⁰. Diaspora jest w literaturze ważnym determinantem kierunków migracji i pomaga w integracji.

Fala (przymusowej) migracji znacząco różni się od doświadczeń migracyjnych Polski z przeszłości.

Dotychczas do Polski przyjeżdżali z Ukrainy głównie tymczasowi pracownicy na podstawie oświadczeń firm o powierzeniu wykonywania pracy cudzoziemcowi. Badania pokazują, że cudzoziemcy przyjeżdżający w takim modelu charakteryzują się wyższymi stopami zatrudnienia niż inne grupy imigrantów i niejako nie potrzebują wsparcia systemowego²¹. Teraz napływają do Polski z Ukrainy uchodźcy, a doświadczenia międzynarodowe pokazują, że ta grupa natrafia na najwięcej wyzwań w procesie integracji²². Według danych z rejestracji w bazie PESEL osoby potencjalnie mogące podjąć pracę stanowią około 43%²³ uchodźców. Znaczna część tej grupy jest obarczona obowiązkami opiekuńczymi. Kolejną barierą jest znajomość języka. Badacze z UW pokazują, że ok. 26% przybyłych uchodźców zna język polski wobec 76% w poprzednich falach migracji niepowiązanych z wojną.²⁴
 

Polska uniknęła największych błędów innych krajów, jednak potrzebne są dalsze działania systemowe.

Otwierając rynek pracy dla migrantów uniknęliśmy najkosztowniejszego błędu, pozwalając tym bardziej przedsiębiorczym niemal od razu znaleźć pracę, z korzyścią dla nich i polskiej gospodarki. Biorąc jednak pod uwagę zarówno skalę migracji, jak i jej strukturę (kobiety z dziećmi), musimy być świadomi, że wejście na rynek pracy wielu z nich będzie wymagało szerokiego wsparcia – od kursów językowych, przez staże zawodowe, po dostęp do przedszkoli i żłobków dla dzieci. Działania takie wymagają wydatków, ale trzeba o nich myśleć jako o inwestycji – pomagając się usamodzielnić migrantom na rynku pracy jednocześnie przyczyniamy się do szybszego wzrostu polskiej gospodarki. Ani Polski, ani tym bardziej uchodźców nie stać na brak mądrej, opartej o dane, wiedzę ekspertów i doświadczenia międzynarodowe, polityki integracyjnej.

Ankieta

Zachęcamy do wypełnienia anonimowej ankiety, która ma na celu analizę barier i możliwości związanych z odnalezieniem się na polskim rynku pracy osób przybywających z Ukrainy. Jednocześnie celem ankiety jest określenie wyzwań stojących przed firmami i instytucjami, które będą chciały zatrudnić uchodźców lub pomóc w tym procesie. Zapraszamy także do uczestnictwa w webinarze 5 maja, podczas którego omówione zostaną wyniki ankiety.

>> Wypełnij ankietę >>

Webinar

Uchodźcy z Ukrainy w Polsce.
Jakie stawia to wyzwania przed polskim rynkiem pracy i całą gospodarką?

Webinar Zespołu ds. Analiz Ekonomicznych Deloitte #3

Bezpłatne seminarium on-line: 5 maja 2022 r., 14:00-15:00

>> Zarejestruj się >>