Rozwój gospodarczy a wyzwania dla środowiska

Artykuł

Rozwój gospodarczy a wyzwania dla środowiska

Sustainability Insights (5/2018)

Co roku UNEP wykorzystuje Światowy Dzień Środowiska na naświetlenie ważnego problemu środowiskowego, tegoroczny 5 czerwca minął pod hasłem walki z zanieczyszczeniami tworzywami sztucznymi.

Z tej okazji w Ministerstwie Środowiska odbyła się ekspercka dyskusja na temat powiązań między rozwojem gospodarczym a wyzwaniami dla środowiska, wynikającymi z obecnego wykorzystania tworzyw sztucznych. Podczas spotkania zaprezentowane zostały perspektywy różnych stron, zarówno punkt widzenia biznesu – wzdłuż łańcucha wartości opakowań oraz produktów z tworzyw sztucznych, jak i spojrzenie rządowe oraz naukowe. Debatę poprowadziła Irena Pichola, lider zespołu ds. zrównoważonego rozwoju w Polsce i Europie Środkowej w Deloitte.

Czas na przełomową zmianę

Obserwowane w ostatnich tygodniach pożary składowisk odpadów są papierkiem lakmusowym na sytuację gospodarki odpadami i zanieczyszczenia tworzywami sztucznymi w Polsce. Pokazuje to narastającą potrzebę znalezienia rozwiązań również na szczeblu lokalnym. Biorąc pod uwagę naszą długoletnią pomoc klientom prywatnym i publicznym w poszukiwaniu i wprowadzaniu rozwiązań wokół gospodarki obiegu zamkniętego, oraz świadectwo kluczowych zmian na szczeblu europejskim, pragniemy podzielić się naszymi spostrzeżeniami, a w szczególności zwrócić uwagę na niezbędny wkład najważniejszych podmiotów w naprawę obecnego modelu gospodarki odpadami w Polsce. Gospodarka obiegu zamkniętego jest przełomową zmianą, głęboko przekształcającą schematy łańcuchów produkcji i konsumpcji, która niesie korzyści w obszarze ekonomicznym, społecznym i środowiskowym. Jest to szansa, której nie powinniśmy zmarnować.

Tworzywa sztuczne dostarczają wyraźnych korzyści gospodarce, ale musimy zacząć właściwie z nich korzystać

Tworzywa sztuczne są wszechobecne i mają istotny wpływ na wiele różnorodnych gałęzi gospodarki – od opakowań, przez transport oraz budownictwo, po opiekę zdrowotną. Gospodarka i społeczeństwo wiele zawdzięczają unikalnemu połączeniu niskich kosztów produkcji, lekkości i trwałości tworzyw sztucznych, przy ich małej objętości.

Skala korzyści płynących z wykorzystania tworzyw sztucznych została oceniona w raporcie Rady Amerykańskiej Chemii (American Chemistry Council) pt. „Plastics and Sustainability.” Raport ten pokazuje, że zastąpienie tworzyw sztucznych w produktach konsumpcyjnych i opakowaniach alternatywami, spełniającymi tę samą funkcję, wiązałoby się z blisko czterokrotnie większymi kosztami środowiskowymi ($400 miliardów USD), pojawiającymi się głównie na etapie produkcji i transportu towarów1. W związku z tymi właściwościami i korzyściami tworzyw sztucznych są one ważnym i nieodzownym składnikiem gospodarki w przyszłości. Z drugiej strony, sposób wykorzystania tworzyw sztucznych i zanieczyszczenie, jakie powodują w środowisku, są alarmujące. Idąc za głosem Jana Dusika, Dyrektora Programu ONZ ds. Środowiska na Europę, tworzywa sztuczne „są cudem, który przeistacza się w ból głowy.”

Największym zastosowaniem tworzyw sztucznych, odpowiadającym za ¼ wolumenu, są opakowania. Fundacja Ellen MacArthur szacuje, że obecnie tylko 14% opakowań plastikowych podlega zbiórce globalnie. W rezultacie po krótkim, jednokrotnym wykorzystaniu 95% wartości opakowań z tworzyw sztucznych jest tracona w gospodarce. Wielkość tej straty jest oceniana na 80-120 miliardów dolarów, dla porównania, jest to równowartość około ¼ polskiego PKB2.

Strategia dla plastiku

W odpowiedzi na te wyzwania, na początku 2018 roku Komisja Europejska opublikowała strategię dla tworzyw sztucznych w gospodarce obiegu zamkniętego (ang. A European Strategy for Plastics in a Circular Economy). Według jej założeń, do 2030 wszystkie opakowania z tworzyw sztucznych na rynku europejskim powinny być ponownie wykorzystane, lub ulec recyklingowi. Biorąc pod uwagę poziom recyklingu opakowań z tworzyw sztucznych w UE, (niecałe 41 procent w 2016 roku), jest to znaczące wyzwanie. Komisja Europejska zakłada również wyeliminowanie z europejskiej gospodarki jednorazowych produktów z plastiku – toreb plastikowych, słomek, czy sztućców.

Zapewnienie odpowiedzialności producentów za wprowadzane na rynek produkty jest sprawdzonym narzędziem, które wskazują nowe regulacje europejskie

Aby sprostać celom Komisji Europejskiej, nieunikniona jest zmiana w sposobie produkcji i wykorzystania tworzyw sztucznych. W produkcji konieczne jest wykorzystanie materiałów bardziej przyjaznych środowisku, łatwo nadających się do ponownego wykorzystania i przetworzenia. Biznes widzi w gospodarce obiegu zamkniętego szansę i tworzy wiele inicjatyw na polu krajowym i europejskim. Istotnym krokiem jest deklaracja największych producentów i sprzedawców opakowań i towarów w opakowaniach, którzy wspólnie przed 2025 rokiem chcą by 100% wykorzystywanych i produkowanych przez nich opakowań było przeznaczonych do ponownego użytku, recyklingu lub kompostowania.

Rozszerzona odpowiedzialność producenta

Jednak same inicjatywy biznesu nie wystarczą. Konieczne jest wprowadzenie w gospodarce mechanizmów, które umożliwiają wprowadzenie i będą promować gospodarkę obiegu zamkniętego. Jednym z nich – sprawdzonym w innych krajach - jest system rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ang. Extended Producer Responsibility), w którym ciężar finansowy gospodarowania odpadami jest przeniesiony na podmioty wprowadzające opakowania na rynek. Poziomy recyklingu po wprowadzeniu zasady rozszerzonej odpowiedzialności producenta w krajach europejskich wzrosły z 5-10% do 30-50% w przeciągu dekady3. Wchodzący obecnie w życie pakiet aktów prawnych promujących gospodarkę obiegu zamkniętego (ang. Circular Economy Package) wskazuje na rozszerzoną odpowiedzialność producenta, jako skuteczne narzędzie do poprawy obiegu opakowań w gospodarce.

Dzięki roli branży opakowaniowej i chemicznej, Polska jest na dobrej pozycji żeby wykorzystać tę zmianę

Rozmawiając o tworzywach sztucznych na arenie krajowej powinniśmy pamiętać o ich istotnej roli dla gospodarki. Często w publicznej debacie pomijamy fakt, że Polska jest jednym z największych rynków opakowań w Europie. Według Polskiej Izby Opakowań w roku 2016 całkowita wartość rynku opakowań w Polsce wyniosła ok. 9,0 mld EUR, z czego blisko 40% stanowiły opakowania z tworzyw sztucznych4. Dla porównania, podobną wielkość do rynku opakowań w Polsce ma rynek odzieżowo-obuwniczy. Dodatkowo, produkty wykonane z tworzyw sztucznych są blisko powiązane z branżą chemiczną, która jest jednym z czołowych polskich sektorów pod względem wartości sprzedaży. Sama produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych osiągnęła wartość 16 mld EUR w 2016 roku (85 mld PLN) i stanowiła 6,4% produkcji sprzedanej całego polskiego przemysłu5. Znaczenie tych branż stawia Polskę na dobrej pozycji, żeby wyzwolić potencjał planowanych zmian. Istotną rolę odegrają działania strony publicznej wspierające te branże w ewolucji ku materiałom i modelom opakowań, które mogą być efektywnie wykorzystane w gospodarce.

Kluczem do sukcesu będzie dalsze usprawnianie istniejącego systemu zbiórki odpadów i zaangażowanie administracji centralnej w wyznaczenie kierunku i wsparcie zmian

Poza przeniesieniem większej odpowiedzialności na producentów i wprowadzających opakowania na rynek, konieczne jest usprawnienie istniejącego systemu zbiórki odpadów w Polsce. Niezbędna będzie poprawa jego efektywności, tak żeby zwiększyć poziomy zbiórki i odzysku surowca. GUS podaje, że poziom recyklingu plastikowych opakowań wyniósł 32% w 2015 roku, znacznie poniżej średniej unijnej, która jest na poziomie 40%.

Porządkowanie systemu

Obecny system zmaga się z niejednoznacznymi definicjami, niejasno określonymi rolami i obowiązkami podmiotów, czy źle funkcjonującym raportowaniem, a także niewystarczającym nadzorem i kontrolą. W rezultacie mamy niewielką wiedzę na temat wolumenów odpadów generowanych w naszym kraju oraz odpadów importowanych, a jeszcze mniejszą wiedzę na temat tego, co z nimi rzeczywiście się dzieje, jakim procesom są poddawane i kto za te procesy jest odpowiedzialny. Ponadto brak standardów odnośnie materiałów, formatów i oznakowania opakowań, a z drugiej strony systemów selektywnej zbiórki i recyklingu spowalniają powstanie efektywnego rynku. W tak działającym systemie trudno o zaufanie pomiędzy podmiotami i bodźce do inwestycji w nowe i innowacyjne rozwiązania.

Wiele obowiązków w zakresie organizacji zbiórki odpadów jest w rękach samorządów, jednak niebagatelną rolę w kreowaniu zmiany może spełniać administracja centralna. To do niej mogłoby należeć wyznaczenie kierunku, wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw oraz budowanie podwalin do współpracy wzdłuż łańcucha dostaw i szerzenia najlepszych praktyk pomiędzy środowiskiem biznesowym i naukowym. Dodatkowo, administracja centralna może wykorzystać zamówienia publiczne do promowania produktów i usług zgodnych za założeniami gospodarki obiegu zamkniętego.

Dobrym wzorem jest Finlandia, gdzie rząd dwa lata temu postawił sobie za cel zostanie prekursorem gospodarki obiegu zamkniętego. Przyjęła krajową mapę drogową - rzetelny plan z ambitną wizją, który zawiera konkretne projekty i jasno określa podział ról i obowiązków. Istotnym jego aspektem był proces przygotowawczy, w którym uczestniczyło tysiąc osób reprezentujących przekrój fińskiego społeczeństwa, w tym ministerstwo, związki zawodowe i przedstawiciele biznesu i środowisk naukowych6.

Nie obędzie się bez budowania świadomości i zaufania społeczeństwa do systemu zbiórki odpadów, oraz wiedzy o tworzywach sztucznych

Dla poprawienia systemu gospodarowania odpadami w Polsce niezbędne jest także zwiększenie świadomości obywateli i przedsiębiorców, zarówno od strony zapobiegania wytwarzaniu odpadów, jak i wspierania systemów zbiórki. W porównaniu z rynkiem opakowań wysokorozwiniętych krajów Europy Zachodniej, USA i Japonii zużycie opakowań per capita w Polsce jest o 35–40% mniejsze, a świadomość konsumentów ulega stopniowej poprawie. Pomimo tego, badanie przeprowadzone w 2017 roku na zlecenie Ministerstwa Środowiska pokazało, że nadal konieczna jest znacząca zmiana w postawie Polaków. Tylko około połowy respondentów segreguje regularnie śmieci, a ponad połowa w ogóle nie zwraca uwagi na aspekty środowiskowe przy podejmowaniu decyzji konsumenckich. Dodatkowo przerażającym jest, że około ¼ respondentów zauważa w swojej okolicy zjawiska takie jak wywożenie śmieci do lasu, dzikie wysypiska czy palenie śmieci w domu7. Te statystyki potwierdzają potrzebę przeprowadzenia spójnej i skoordynowanej akcji edukacyjnej w zakresie postępowania z odpadami.

Ujednolicenie oznaczeń

Wspomniane wcześniej standardy odnośnie oznakowania opakowań i systemu selektywnej zbiórki również odgrywają ogromną rolę we wspieraniu właściwych zachowań konsumenckich i społecznych. Podczas debaty prof. Postawa przywołał badanie składu toreb oznakowanych, jako biodegradowalne w supermarketach, które pokazało, że jedynie 2 z 15 sprawdzonych toreb uległy biodegradacji. Niestety nadal istnieje potrzeba wprowadzenia prostego i zharmonizowanego oznakowania opakowań i systemowego podejścia do kontroli informacji o przeznaczeniu do recyclingu widniejących na opakowaniach.

Przykładem ciekawej oddolnej inicjatywy jest program „On-Pack Recycling Label”, w którym uczestniczą największe sieci supermarketów w Wielkiej Brytanii i ponad 500 marek. Program ten wprowadza proste, spójne i praktyczne informacje na produktach o możliwości recyklingu części składowych opakowania (np. tacka, etykietka, korek, folia). Możliwość recyklingu jest określana na podstawie udziału gmin, w których oferowane są takie usługi.

Wykorzystać szansę

Gospodarka obiegu zamkniętego w kontekście tworzyw sztucznych jest konieczną zmianą, która pomoże Polsce osiągnąć wiele celów gospodarczych i środowiskowych. Polska może wykorzystać potencjał tych zmian do zbudowania przyszłościowych gałęzi przemysłu i umocnienia pozycji własnej gospodarki na tle regionu. Istnieje wiele sprawdzonych przykładów podejścia na świecie, które można wykorzystać wyznaczając własną ścieżkę ku zmianie. Kluczem do sukcesu będzie budowanie świadomego społeczeństwa, przystosowanie produktów do nowego modelu i podjęcie wielopłaszczyznowego wysiłku zmierzającego do przemodelowania aktualnego systemu w zespół spójnych instrumentów ekonomicznych i prawnych.

Autor: 

Marta Ciszewska
Starszy Konsultant w zespole Energy, Sustainability & Economics, Deloitte,

Więcej informacji na https://www.gridw.pl/aktualnosci/unep/1783-debata-rozwoj-gospodarczy-a-wyzwania-srodowiskowe-zwiazane-z-tworzywami-sztucznymi-dlaplanety

Subskrybuj "Sustainability Insights"

Subskrybuj na e-mail powiadomienia o nowych wydaniach tego biuletynu.