Kryptowaluty a AML

Wraz z zaostrzaniem przez krajowe i międzynarodowe organizacje wymogów i zasad dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (dalej „AML/CFT”) osoby zaangażowane w ten proceder poszukują nowych możliwości, które pozwolą im ukryć źródło pochodzenia i zalegalizować dochody uzyskane z działalności przestępczej. Ze względu na dynamiczny rozwój nowych technologii trudno jest od razu aktualizować i dostosować odpowiednie regulacje oraz procedury, które zapewniają konieczną ochronę oraz pomagają przeciwdziałać niepożądanym praktykom. Proces dostosowania oraz implementacji rozwiązań prawnych jest czasochłonny szczególnie, jeśli ich zastosowanie obejmuje nie tylko działania krajowe, ale również dotyczy innych państw.

W rezultacie osoby poszukujące możliwości ukrycia pochodzenia swoich dochodów i zalegalizowania tych pochodzących z działalności przestępczej zaczęły podejmować próby wykorzystania rynku kryptowalut w tym celu, czego przykładem może być sprawa z ubiegłego roku. W Grecji zatrzymano podejrzanego o pranie pieniędzy i przewiezionodo Polski, gdzie postawiono mu zarzuty. Pranie pieniędzy miało odbywać się na giełdzie kryptowalut, a środki pochodziły z handlu narkotykami. W toku postępowania Prokuratura szacowała, że na rachunki założone w polskich bankach wpłynęło około 1,4 mld PLN^[1]. Podejrzany zarządzał rachunkiem jednej z największej giełd kryptowalut na świecie, odpowiedzialnej za około 20% obrotów Euro-Bitcoin. Giełda ta miała być wykorzystywana przez kolumbijskie kartele.

Aby lepiej zrozumieć mechanizmy opisane powyżej należy wyjaśnić dwa pojęcia.  

1. Kryptowaluta

„Kryptowaluta jest rodzajem rozproszonego systemu księgowego, który jest zabezpieczany za pomocą kryptografii. Szyfrowanie zapobiega dokonywaniu nieautoryzowanych zmian we wpisach znajdujących się w systemie. Węzły systemu przechowują historię transakcji. Kryptowaluty można gromadzić w portfelach, do których dostęp mają tylko właściciele kluczy prywatnych^[2].”

W prostszych słowach kryptowaluta to waluta wirtualna, która nie ma formy gotówkowej, a transakcje dokonane za jej pomocą są niemalże natychmiastowe, ponieważ nie ma żadnego ośrodka centralnego, który transakcje te zatwierdza. Można to porównać do przelewów bezpośrednich, gdzie kryptowaluta nie przechodzi przez bank (tak jak w przypadku tradycyjnej bankowości), ale dochodzi bezpośrednio do portfela innego użytkownika.

2. Blockchain

Kryptowaluty opierają się na działaniu innowacyjnej technologii blockchain, a handlować nimi można na giełdach kryptowalut. Blockchain (łańcuch bloków) jest rozproszoną i zdecentralizowaną bazą danych o charakterze peer-to-peer (bez komputerów centralnych), zakodowaną za pomocą algorytmów kryptograficznych. Baza jest publiczna i jawna (jawne są transakcje, natomiast użytkownicy pozostają anonimowi) – dostęp do niej uzyskać może każdy.  W technologii blockchain informacje układają się w sposób następujących po sobie bloków tworząc łańcuch. Jeden blok może zawierać określoną ilość danych, więc kiedy zostanie wypełniony tworzy się następny, a później kolejny. Transakcje zawierane na blockchain będą uznawane za anonimowe przez osoby stawiające pierwsze kroki w tej technologii, prawda jest jednak taka, że są one pseudo-anonimowe. Każdy może przejrzeć transakcje zawarte na blockchain (podana jest tam kwota transakcji oraz hash – losowo stworzony ciąg cyfr i liter, nie zobaczymy jednak tego, czego przy tradycyjnych przelewach bankowych, tj. imię i nazwisko). W sytuacji, gdy nie wiemy, kto jest stroną transakcji, monitorowanie oraz identyfikowanie potencjalnie ryzykownych transakcji jest prawie niemożliwe. Słowo prawie robi tutaj znaczną różnicę, ponieważ możliwe jest badanie przepływów. Osoba chcąca wypłacić uzyskany nielegalnie przychód może spróbować skorzystać z giełdy kryptowalut, w celu zamiany np. Bitcoina na Euro i następnie wypłaty Euro. Giełdy te jednak prowadzą Know Your Customer (KYC), przez co można uzyskać informacje o użytkownikach. Z pomocą narzędzi analitycznych stworzonych przez Chainalysis, służby ubiegłego roku rozbiły serwis, oparty na blockchainie, oferujący usługi pedofilskie^[3]. Analiza transakcji była możliwa z kilku powodów – po pierwsze korzystano z Bitcoina (każda tworzona kryptowaluta, może mieć różny poziom zabezpieczeń, firmom może zależeć, aby stworzyć mniej lub bardziej anonimową walutę wirtualną, a Bitcoin nie odznacza się najwyższym poziomem zabezpieczeń), po drugie nie skorzystano z metod, które pomogłyby te transakcje bardziej ukryć (np. korzystanie z różnych adresów lub z narzędzia External Mixing Service, które odpowiada za mieszanie transakcji, a następnie z opóźnieniem czasowym zwraca włożone pieniądze pod różne adresy, w różnej kolejności).

Technologia blockchain oraz kryptowaluty zawdzięczają swoją rosnącą popularność wśród przestępców między innymi brakowi wystarczających regulacji. Financial Action Task Force (FATF) zalecił krajom członkowskim (do czerwca 2020 r.) utworzenie wymogów, które zobowiążą dostawców usług wirtualnych aktywów (VASP) do wdrożenia identycznych wymogów AML oraz CFT jak obowiązujące instytucje finansowe. Będzie się wymagało od VASP przekazywania szczegółowych danych nadawcy oraz odbiorcy środków^[4]. Piąta dyrektywa unijna w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy (AMLD5) nałożyła nowe obowiązki na kraje członkowskie^[5]. Celem wprowadzenia tych regulacji jest zmniejszenie anonimowości podmiotów handlujących kryptowalutami, a co za tym idzie większa szansa na identyfikację przypadków prania pieniędzy.

Rynek kryptowalut w Polsce nie jest uregulowany. Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) sprawuje nadzór m.in. nad jednostkami, które oferują swoim użytkownikom usługi płatnicze, ale giełdy kryptowalut nie mieszczą się w tej kategorii^[6]. W ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu z 1 marca 2018 (ustawa ta jest wdrożeniem IV-tej dyrektywy AML UE) dodano nowe instytucje obowiązane i są to podmioty prowadzące działalność gospodarczą polegającą na świadczeniu usług w zakresie: a) wymiany pomiędzy walutami wirtualnymi i środkami płatniczymi, b) wymiany pomiędzy walutami wirtualnymi^[7]. Warto śledzić stronę KNF, gdzie mogą pojawiać się ostrzeżenia dotyczące między innymi giełd kryptowalut.

Z najnowszego (opublikowanego 15.01.2020 r.) raportu Chainalysis wynika, że w 2019 prawie 3 mld USD w bitcoinach zostało przetransferowane na kantory i giełdy kryptowalut z rachunków przestępców^[8]. Ponad 50% tej kwoty trafiła na dwie giełdy – Binance i Huobi^[9]. Ciężko jest jednak ocenić realną skalę, ponieważ Bitcoin jest jedną z kilku tysięcy istniejących kryptowalut, a samych giełd jest prawie dwa razy tyle. Dane dotyczące łącznej wartości środków wypranych przy użyciu walut wirtualnych mogłyby być nawet kilkukrotnie wyższe.

Warto natomiast wspomnieć, że znane są krytpowaluty, które zapewniają całkowitą anonimowość. Monero^[10] zajmuje 13. miejsce wśród kryptowalut pod względem kapitalizacji^[11]. Odznacza się ona ponadprzeciętnym poziomem bezpieczeństwa, a co za tym idzie – anonimowości. Wcześniej omawiany Bitcoin działa na bazie open source (wszystko jest publicznie i nieodpłatnie dostępne), każdy może mieć wgląd do tych transakcji, więc dane te mogą być identyfikowalne. Adres portfela bitcoina składa się z ciągu liczb i liter, nie da się odczytać, kto jest realnym właścicielem konta, jednakże szczegółowa analiza transakcji może pomóc np. zidentyfikować konto, z którym najczęściej przeprowadzane są transakcje. Konto to prawdopodobnie będzie należeć do właściciela portfela. Monero korzysta z dodatkowych metod kryptograficznych (tzw. sygnatur pierścieniowych), przez co nie można uzyskać żadnych informacji o transakcjach tam zawieranych.

Zwiększona anonimowość w porównaniu ze standardowymi metodami oraz ograniczona kontrola regulacyjna w obszarze kryptowalut i blockchain wywołały zainteresowanie tematem przez osoby szukające sposobów na zalegalizowanie dochodów uzyskanych z działalności przestępczej. Nie powinno to jednak w znacznym stopniu wpływać na negatywne postrzeganie tego rynku, bowiem kryptowaluty mogą zaoferować wiele możliwości takich jak smart kontrakty, czyli cyfrowe umowy, które egzekwowane będą przez zaprogramowane reguły. W momencie, kiedy warunki kontraktu nie zostaną spełnione, to zapisy umowy nie zostaną wykonane.

Inne zastosowania blockchain nie muszą być tak odległe jak nam się wydaje – wystarczy spojrzeć na Estonię, gdzie obywatele mogą korzystać z szerokiego zakresu usług opartych na tej technologii.  Głosowanie online, wysyłanie i podpisywanie dokumentów, deklaracje podatkowe, recepty od lekarza to tylko wybrane przykłady.

Możemy spodziewać się, że wraz z dalszym rozwojem tego rynku powstaną odpowiednie regulacje ograniczające występowanie negatywnych zjawisk. Organizacje międzynarodowe (m.in. FATF oraz UE) oraz krajowe (KNF, GIIF, MF) stoją przed trudnym wyzwaniem. Muszą bowiem znaleźć rozwiązanie, które pogodzi skuteczność w przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz kwestie związane z ochroną danych osobowych z rozwojem nowoczesnych technologii, a jednocześnie uwzględni specyfikę rynku kryptowalut.

^[1] https://www.money.pl/gospodarka/narkotyki-i-kryptowaluta-poszukiwany-czlonek-kartelu-jest-juz-w-polsce-6439007163918465a.html

^[2] https://kryptowaluty.info.pl/co-to-jest-kryptowaluta/

^[3] https://niebezpiecznik.pl/post/analiza-transakcji-bitcoin-pomogla-rozbic-pedofilskie-zaglebie/

^[4] https://www.coindesk.com/fatf-crypto-travel-rule, https://kryptowaluty.info.pl/fatf-oglosil-nowe-wytyczne-dotyczace-kryptowalut/ oraz https://bithub.pl/wiadomosci/fatf-nowe-wytyczne-dla-gield-kryptowalut-jawnosc-nadawcy-i-odbiorcy/

^[5] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32018L0843

^[6] https://fintek.pl/czy-knf-powinien-nadzorowac-kryptowaluty/

^[7] http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20180000723/T/D20180723L.pdf

^[8] https://bitcoin.pl/pranie-brudnych-pieniedzy-w-swiecie-kryptowalut/ 

^[9] https://blog.chainalysis.com/reports/money-laundering-cryptocurrency-2019

^[10] https://admiralmarkets.pl/education/articles/cryptocurrencies/monero-co-to-jest

^[11] https://coinmarketcap.com/all/views/all/