Nowe przepisy unijne regulujące zasady koordynacji zabezpieczenia społecznego w sytuacji „twardego Brexitu”

Postanowienia na przeszłość

Projekt Rozporządzenia reguluje przede wszystkim kwestie dotyczące koordynacji zabezpieczenia społecznego między Wielką Brytanią a krajami UE w zakresie, w którym uprawnienia wynikające z przepisów unijnych powstały przed datą Brexitu. Zgodnie z treścią projektu Rozporządzenia:

a)    W odniesieniu do okoliczności zaistniałych w Wielkiej Brytanii przed Brexitem w stosunku do obywateli UE zastosowanie ma mieć zasada równego traktowania osób wynikająca z Rozporządzenia (WE) 883/2004 (art. 4). Zgodnie z tą zasadą osoby objęte przepisami tego Rozporządzenia korzystają z tych samych świadczeń i podlegają tym samym obowiązkom na mocy ustawodawstwa każdego państwa UE, co jego obywatele.

b)    W odniesieniu do świadczeń lub dochodów uzyskanych w Wielkej Brytanii przed Brexitem lub zaistniałych w tym okresie w Wielkiej Brytanii okoliczności lub zdarzeń – zastosowanie ma mieć zasada równego traktowania świadczeń dochodów, okoliczności lub zdarzeń wynikająca z Rozporządzenia (WE) 883/2004 (art. 5). Zasada ta na gruncie przepisów koordynacyjnych ma swoje dwie odsłony:

• W przypadkach, w których na podstawie wewnętrznych przepisów danego państwa UE otrzymywanie świadczeń z zabezpieczenia społecznego i inny dochód ma pewne skutki prawne, odpowiednie przepisy tego ustawodawstwa mają zastosowanie także do otrzymywanych świadczeń równoważnych nabytych na podstawie prawodawstwa innego Państwa UE lub dochodów osiągniętych w innym Państwie UE.

Przykładowo może to mieć zastosowanie w sytuacji zrównania faktu pobierania zasiłków chorobowych z systemu jednego państwa UE z pobieraniem zasiłku chorobowego z systemu innego państwa UE, aby ustalić datę zakończenia pobierania zasiłku chorobowego dla celów powstania prawa do emerytury lub renty.

• W przypadkach, w których na podstawie ustawodawstwa właściwego państwa UE lub Wielkiej Brytanii, zaistnieniu pewnych okoliczności lub zdarzeń przypisywane są określone skutki prawne, to Państwo UE / Wielka Brytania uwzględnia podobne okoliczności lub zdarzenia zaistniałe w innym Państwie UE / Wielkiej Brytanii tak jak gdyby miały one miejsce na jego własnym terytorium.

Na przykład, jeśli ustawodawstwo jednego państwa członkowskiego, pod które podlega dana osoba, uzależnia uprawnienia do świadczeń od zaistnienia wypadku na terytorium tego państwa, wówczas zasada ta powinna rozciągnąć się również na wypadki zaistniałe na terytorium innych państw UE.

c)    W odniesieniu do okresów ubezpieczenia, zatrudnienia, samozatrudnienia lub zamieszkania przebytych w Wielkiej Brytanii przed Brexitem, zastosowanie ma mieć zasada sumowania okresów wynikająca z Rozporządzenia 883/2004 (art. 6). Zasada ta oznacza, że w przypadku, w którym ustawodawstwo danego państwa UE uzależnia:

• nabycie, zachowanie, przysługiwanie lub odzyskanie prawa do świadczeń,
• objęcie przez ustawodawstwo, lub
• dostęp do lub zwolnienie z ubezpieczenia obowiązkowego, fakultatywnego kontynuowanego lub dobrowolnego,

od spełnienia okresów ubezpieczenia, zatrudnienia, pracy na własny rachunek lub zamieszkania, instytucja ubezpieczeniowa tego państwa UE bierze pod uwagę w niezbędnym zakresie okresy ubezpieczenia, zatrudnienia, pracy na własny rachunek lub zamieszkania spełnione na podstawie ustawodawstwa każdego innego państwa UE, tak jakby były to okresy spełnione na podstawie stosowanego przez nie ustawodawstwa.

d)    Zastosowanie mają mieć również nadal wszelkie inne przepisy unijne dotyczące koordynacji zabezpieczenia społecznego niezbędne do nadania skuteczności zasadom wskazanych w literach b i c powyżej.

Postanowienia na przyszłość

Projekt Rozporządzenia potwierdza ponadto, że w przypadku wystąpienia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej bez jakichkolwiek dodatkowych postanowień umownych, unijne przepisy dotyczące koordynacji zabezpieczenia przestaną obowiązywać bezpośrednio od daty Brexitu. W praktyce oznacza to, że z perspektywy państw UE Wielka Brytania będzie traktowana jak kraj trzeci, chyba że dane państwo UE ma z Wielką Brytanią podpisaną umowę dwustronną regulującą kwestie zabezpieczenia społecznego. Ponieważ między Polską a Wielką Brytanią nie obowiązuje aktualnie żadna umowa bilateralna w tym zakresie, Wielka Brytania zacznie być traktowana przez Polskę jako kraj bezumowny na gruncie przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego – zarówno w kwestiach dotyczących składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, jak i w kwestiach dotyczących świadczeń.

Oznacza to m.in., że osoby wykonujące w Polsce pracę na podstawie brytyjskich umów o pracę nie będą podlegać obowiązkowi opłacenia składek na ubezpieczenia społeczne / zdrowotne w Polsce, niezależnie od tego, czy są delegowane z terytorium Wielkiej Brytanii, czy też są zatrudnione w Polsce na stałe. Z drugiej strony osoby wyjeżdżające do pracy w Wielkiej Brytanii, które pozostaną zatrudnione na polskich umowach o pracę będą nadal miały obowiązek opłacania składek w Polsce, jednocześnie nie uzyskując gwarancji zwolnienia ze składek brytyjskich.

Jeśli chodzi o aktualne zasady obowiązujące w Wielkiej Brytanii wobec krajów bezumownych (zwracamy uwagę, że mogą one ulec zmianie po Brexicie), to na ten moment kształtują się one w następujący sposób:

1. Osoby wyjeżdżająca z Wielkiej Brytanii płacą obowiązkowe brytyjskie składki na ubezpieczenia społeczne (NIC) przez pierwsze 52 tygodnie od wyjazdu (następnie mogą zacząć opłacać dobrowolne składki), jeśli spełnione są następujące warunki:

• ich pracodawca ma siedzibę w Wielkiej Brytanii;
• osoby te mają status zwykłego rezydenta (ordinary resident) w Wielkiej Brytanii;
• osoby te zamieszkiwały w Wielkiej Brytanii bezpośrednio przed rozpoczęciem pracy zagranicą.

2. Osoby przyjeżdżające do Wielkiej Brytanii z kraju bezumownego są zwolnione z brytyjskich składek NIC przez pierwsze 52 tygodnie, pod następującymi warunkami:

• nie mają statusu zwykłego rezydenta (ordinary resident) w Wielkiej Brytanii;
• co do zasady wykonują pracę poza Wielką Brytanią na rzecz zagranicznego pracodawcy;
• są wysłane przez tego pracodawcę do pracy na terytorium Wielkiej Brytanii na czas określony; 
• w trakcie wykonywania pracy w Wielkiej Brytanii kontynuują pracę na rzecz zagranicznego pracodawcy.

Powyższe oznacza, że po dacie Brexitu pracownicy delegowani do Polski (na podstawie brytyjskich umów o pracę) co do zasady będą podlegać ubezpieczeniom społecznym wyłącznie w Wielkiej Brytanii w trakcie pierwszego roku delegowania (później mogą ubezpieczyć się tam dobrowolnie). Natomiast pracownicy delegowani z Polski do Wielkiej Brytanii przez pierwszy rok mogą być uprawnieni do zwolnienia z brytyjskich składek (i podlegać wyłącznie składkom polskim), lecz po upływie tego okresu dojdzie najprawdopodobniej do podwójnego oskładkowania ich wynagrodzenia w obu krajach.

Warto również zwrócić uwagę na brak koordynacji dotyczącej świadczeń z systemów ubezpieczeń społecznych po dacie Brexitu. Oznacza to na przykład, że okresy składkowe przebyte w Wielkiej Brytanii po jej wyjściu z UE nie będą się kumulowały z okresami składkowymi przebytymi w innych krajach UE (w tym w Polsce), jeśli przepisy danego kraju uzależniają nabycie prawa do danego świadczenia od długości okresów składkowych. Także w zakresie ubezpieczenia zdrowotnego nie będzie obowiązywać koordynacja, tj. objęcie ubezpieczeniem w Polsce nie będzie automatycznie uprawniać do dostępu do brytyjskiej służby zdrowia w trakcie pobytu w Wielkiej Brytanii, co do tej pory było możliwe na podstawie Europejskiej Karty Ubezpieczenia Społecznego (EKUZ) lub zaświadczenia S1. Warto przy tym zaznaczyć, że uprawnienie do objęcia powszechną opieką zdrowotną w Wielkiej Brytanii (NHS) ma każda osoba posiadająca tam stałe miejsce zamieszkania (bez konieczności opłacania składek). Z drugiej strony osoby objęte brytyjskim ubezpieczeniem zdrowotnym nie będą automatycznie uprawnione do korzystania z polskiej służby zdrowia jak osoby ubezpieczone w Polsce.

Obowiązywanie nowych przepisów unijnych

Projekt Rozporządzenia ma, co do zasady, obejmować stosunki między państwami UE a Wielką Brytanią – natomiast na projekcie znajduje się również adnotacja „tekst mający znaczenie dla Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii”, co wydaje się oznaczać, że Norwegia, Liechtenstein, Islandia i Szwajcaria, które objęte są przepisami unijnymi dotyczącym koordynacji zabezpieczenia społecznego na podstawie odrębnych umów z UE, również będą je stosować. Rozporządzenie po uchwaleniu ma wejść w życie od daty Brexitu (o ile w zakresie wyjścia Wielkiej Brytanii z UE nie wejdą w życie inne uregulowania umowne).