Przykład wyceny zobowiązań ubezpieczeniowych w MSSF 17

Po wielu latach dyskusji nowy standard sprawozdawczości dla umów ubezpieczeniowych MSSF 17 został opublikowany i ostatecznie wchodzi w życie 1 stycznia 2021 r. U podstaw jego wdrożenia leży chęć zapewnienia spójnej metody wyceny zobowiązań dla kontraktów ubezpieczeniowych oraz zagwarantowania bardziej przejrzystych metod rozpoznawania zysku zakładów ubezpieczeń w okresie świadczenia usług ubezpieczeniowych. O ile pierwszy artykuł niniejszej serii poświęcony był przybliżeniu kluczowych wyzwań związanych z nowymi wymogami (Renata Onisk, Adam Pasternak-Winiarski, Siedem powodów, by zainteresować się MSSF 17, „Miesięcznik Ubezpieczeniowy", nr 6-7/2017), to tym razem chcielibyśmy skupić się już na zobrazowaniu podstawowych różnic pomiędzy obecnym standardem sprawozdawczości MSSF 4 a nowym standardem MSSF 17 w zakresie metod wyceny zobowiązań oraz rozpoznawania zysku w czasie. Do tego celu wykorzystamy przykład prostego ubezpieczenia na życie.

Krótkie przypomnienie

Zanim jednak przejdziemy do przykładu, przypomnijmy podstawowe informacje o kluczowych metodach wyceny zobowiązań w nowym standardzie. Zgodnie z MSSF 17 zobowiązania wycenia się w ramach wymogów modelu ogólnego (general model, nazywany często building błock approach lub BBA) lub jego uproszczonej wersji, nazywanej premium alloca-tion approach (PAA).

BBA jest podstawową metodą, która może mieć zastosowanie do wszystkich produktów - zarówno w przypadku ubezpieczeń na życie, jak i majątkowych. Dla produktów spełniających specyficzne wymogi dotyczące bezpośredniego udziału ubezpieczonego w wyniku określonych instrumentów bazowych - mogą nimi być aktywo, indeks, wynik spółki lub inne - stosuje się modyfikację metody

BBA, nazywaną variablefee approach (VFA). PAA to metoda stosowana w ubezpieczeniach charakteryzujących się relatywnie krótkim okresem ochrony (np. ubezpieczenia majątkowe lub grupowe) i dopuszczona jedynie do zobowiązań związanych z przyszłą ochroną.

W niniejszym artykule skupimy się jedynie na metodzie BBA, obrazującej najważniejsze idee przyświecające twórcom nowego standardu. Zgodnie z założeniami tej metody zobowiązanie wyceniamy w kwocie równej sumie wartości następujących bloków:

• Bloki 1 i 2. Wartość obecna przyszłych przepływów pieniężnych niezbędnych do uregulowania zobowiązań ubezpieczeniowych dla kontraktu (fulfilment cashjlows lub FCF). Jest to bieżący szacunek wszystkich przyszłych przepływów zakładu ubezpieczeń, bezpośrednio związanych z daną umową (np. składki, świadczenia, bezpośrednio alokowane koszty itp). Wyliczenia powinny być oparte na najbardziej aktualnych założeniach oraz brać pod uwagę szeroką gamę scenariuszy rozwoju tych przepływów. Wartość bloku 1 to nominalna kwota przepływów, natomiast blok 2 stanowi korektę, jaką należy wprowadzić, by uwzględnić zmiany wartości pieniądza w czasie (efekty dyskontowania). Komponent ten na rysunkach w przykładzie oznaczany będzie jako EPV (expected present rnlue of futurę cashjlows).
• Blok 3. Korekta z tytułu ryzyka (risk adjustment lub RA). Z uwagi na to, że poprzednie dwa bloki opisują oczekiwaną wartość przyszłych świadczeń, wskazane jest zabezpieczenie dodatkowych środków z tytułu niepewności oszacowania pierwszego bloku. Będą one stanowić dodatkowy bufor, mający zapewnić margines bezpieczeństwa w przypadku realizacji niekorzystnego scenariusza.
• Blok 4. Marża CSM (contractual service margin). Stanowi ona wartość obecną oczekiwanych zysków z kontraktu ubezpieczeniowego, przypisanych do przyszłych okresów. Są one rozpoznawane w miarę upływu czasu i świadczenia usługi ubezpieczeniowej. Wprowadzenie marży CSM, explicite wyznaczanej i prezentowanej w bilansie, jest fundamentalną zmianą w dotychczasowym podejściu do wyceny zobowiązań.

Nowy rachunek zysków i strat

Rachunek zysków i strat w MSSF 17 będzie różnił się od obecnego rachunku w kilku kluczowych aspektach. Zmiana wynika z chęci ujednolicenia wyglądu sprawozdań i podejścia do ubezpieczeń w taki sposób, jak do innych rodzajów działalności, w których świadczone są usługi finansowe.

Nowy rachunek w większym stopniu niż dotychczas oparty będzie na wyliczeniach aktuarialnych. Dodatkowo wprowadza on bardzo jasny podział pomiędzy wynikiem z tytułu działalności ubezpieczeniowej a wynikiem z tytułu działalności inwestycyjnej. Jednak największą zmianą jest zrezygnowanie z podejścia do wykazywania przychodów w oparciu o składki przypisywane w poszczególnych Okresach. Pojawia się tu oczywiście naturalne pytanie - czym zastąpić informację prezentowaną dotychczas Pomysł IASB w tym obszarze jest interesujący i oparty na zasadzie ekwiwalentności świadczeń. Zamiast prezentować w przychodach przypisane składki, prezentować można te elementy, które zebrane składki mają sfinansować. W konsekwencji zakłady wykazywać będą: kwoty oczekiwanych w danym okresie odszkodowań, świadczeń i kosztów (reprezentujących fakt świadczenia usługi ubezpieczeniowej), amortyzację korekty z tytułu ryzyka (związanej z wygasaniem w danym okresie części ryzyka związanego ze świadczeniem usługi ubezpieczeniowej) i amortyzację marży CSM (wynagrodzenie za świadczoną usługę). Spójrzmy, jak-w dużym uproszczeniu - wyglądać będzie nowe sprawozdanie w części dotyczącej działalności ubezpieczeniowej (zobacz: tabela).

Warto zwrócić uwagę na to, że W nowym rachunku zysków i strat nie będzie już bezpośrednio pozycji opisującej zmianę stanu rezerwy, która do tej pory była jednym z najistotniejszych (ale i najmniej przejrzystych!) czynników wpływających na wynik. W dużym uproszczeniu, w standardzie MSSF 17 zysk lub strata wynikać więc będzie z: różnicy pomiędzy uprzednimi oczekiwaniami w zakresie poziomu kosztów, odszkodowań i świadczeń a ich faktyczną realizacją w bieżącym okresie; uwolnienia części marży CSM związanej z bieżącymi usługami ubezpieczeniowymi uwolnienia korekty z tytułu ryzyka, w związku z wygaśnięciem ryzyka ubezpieczeniowego.

Wprowadzenie do przykładu

Do praktycznego zobrazowania różnic pomiędzy MSSF 4 a MSSF 17 wybraliśmy produkt o strukturze terminowego ubezpieczenia na życie ze składką jednorazową. Do wyceny przyjęliśmy następujące założenia:

• startowa liczba polis to 1 tys.,
• ubezpieczenie zawierane jest na okres 5 lat, a suma ubezpieczenia wynosi 500 tys. zł,
• prawdopodobieństwo śmierci w każdym roku szacowane jest konserwatywnie na 1% (na potrzeby rezerw matematycznych w MSSF 4), podczas gdy najlepsze oszacowanie poziomu śmiertelności to 0,5%,
• roczne koszty regularne szacowane są w kwocie 400 tys. zł dla całego portfela,
• składka jednorazowa określona została na poziomie 29 tys. zł na polisę,
• jednorazowe koszty akwizycji (prowizja) wynoszą 9 tys. zł na polisę.
  

Dla uproszczenia przyjmujemy, że ubezpieczeni nie rezygnują przed końcem trwania kontraktu oraz pomijamy wszystkie efekty inwestycyjne (stopa techniczna na poziomie 0%). Przyjęliśmy, że przy tworzeniu rezerwy matematycznej zakład uwzględnia komponent kosztowy oraz odracza koszty akwizycji, zawiązując i liniowo amortyzując DAG (deferred acąuisition costs).

Rozważany przykład został celowo uproszczony w taki sposób, aby skoncentrować się jedynie na nowych aspektach MSSF 17, mechanice wyznaczania zmian w poziomie zobowiązań oraz porównaniu MSSF 17 oraz MSSF 4 - bez zbędnego komplikowania obliczeń. W prezentowanych poniżej obliczeniach przyjęliśmy, że dla celów raportowania MSSF 4 zakład wykorzystuje rezerwy wyznaczone według Polskich Standardów Rachunkowości.

Początkowa wycena

W celu wyceny kontraktu, na początek określamy, jaka będzie oczekiwana kwota przepływów bezpośrednio związanych z kontraktem, tj. składek, świadczeń i kosztów (w tym akwizycji) w całym okresie jego trwania. W naszym przykładzie kwota przepływów wynosić będzie -5,5 mln zł i składać się będzie z komponentów wymienionych na rys. 1.

Uproszczenie polegające na zaniedbaniu efektów inwestycyjnych powoduje, że do powyższej kwoty nie trzeba wprowadzać żadnej korekty - wartość bloku 2 wynosi 0. Przyjmujemy, że wartość bloku 3 (korekta z tytułu ryzyka) przy początkowej wycenie będzie stanowić 6% kwoty składki jednorazowej (tj. 1,74 mln zł), a w kolejnych latach będzie amortyzowana liniowo. Z uwagi na to, że przed inkasem składki jednorazowej sumaryczne zobowiązanie powinno wynosić 0, zawiązywana jest marża CSM w wysokości 3,76 mln zł. Początkowa wycena oraz oczekiwany rozwój poszczególnych bloków na koniec kolejnych lat projekcji zaprezentowane zostały na rys. 2.

Porównanie prognozowanego wyniku zakładu ubezpieczeń w standardzie sprawozdawczości MSSF 4 oraz w standardzie MSSF 17 zostało przedstawione na rys. 3. Przeanalizujmy źródła zysku w poszczególnych latach w obecnym standardzie sprawozdawczości. W pierwszym roku realizujemy całą nadwyżkę zebranej składki ponad kwotę utworzonych rezerw matematycznych i kosztowej. Zyski w kolejnych latach biorą się z różnicy pomiędzy zakładaną przy rezerwowaniu, oczekiwaną kwotą wypłacanych świadczeń (przy śmiertelności 1%) a świadczeniami wypłacanymi w rzeczywistości (w efekcie śmiertelności na poziomie 0,5%). Zyski te są pomniejszane o amortyzację kosztów prowizji poniesionych przy sprzedaży ubezpieczenia. Wynik jest więc generowany przez uwalnianie marginesów bezpieczeństwa, „wbudowanych" w rezerwach.

Sposób prezentacji wyniku w standardzie MSSF 17 jest diametralnie inny. Nowy standard nie dopuszcza do natychmiastowej realizacji zysku w momencie przypisu składki. Cały oczekiwany zysk jest odraczany poprzez marżę CSM i uwalniany w miarę realizacji usługi ubezpieczeniowej. Przyjęte założenie o poziomie 0% dla stopy zwrotu z inwestycji powoduje, że łączny zysk wygenerowany w trakcie 5 lat projekcji jest w obu przypadkach taki sam, a jedyną różnicą jest moment, w którym pojawiają się zyski.

Rok 1 - pełna zgodność z założeniami aktuarialnymi

Na potrzeby przykładu przyjmujemy, że rzeczywiście wypłacone odszkodowania i świadczenia oraz poniesione koszty są zgodne z założeniami. W konsekwencji wycena bloków oraz realizowane zyski są w pełni zgodne z prognozą stworzoną przy początkowej wycenie kontraktu.

Rok 2 - wyższe koszty w bieżącym okresie sprawozdawczym

Załóżmy, że w drugim roku trwania ubezpieczenia zaobserwowano jednorazowy wzrost (podwojenie) ponoszonych kosztów. Zakład przyjmuje, że wzrost kosztów jest zdarzeniem jednorazowym i nie powoduje konieczności zmiany założeń dotyczących przyszłych kosztów. W konsekwencji zmiana taka odbije się na wyniku bieżącego okresu, ale nie wpłynie ani na wycenę bloków na koniec okresów, ani na profil przyszłych zysków. Wynika to z faktu, że różnice w założeniach nie-wpływających na wycenę przyszłych przepływów, a dotyczących szkód zaszłych (rezerwy szkodowe) bądź bieżącego okresu, wykazywane są w roku zmiany (rys. 4).

W przypadku obu standardów mamy do czynienia ze zmniejszeniem zysku w drugim roku projekcji dokładnie o kwotę, o jaką wzrosły koszty działalności (tj. 400 000).

Rok 3 - zmiana przyszłych założeń kosztowych

Załóżmy, że wyższe koszty zaobserwowano również w kolejnym roku. Może stanowić to już silną przesłankę do stwierdzenia, że efekt ten nie jest jednorazowy, ale może się utrzymać w czasie.

W takim przypadku, wyceniając zobowiązania według standardu MSSF 17, należy zrewidować przyszłe założenia kosztowe. Spowoduje to wzrost wartości oczekiwanej przyszłych przepływów (bloki 1+2). Nie musi to jednak oznaczać konieczności rozpoznania jednorazowo dużej straty związanej z podniesieniem wysokości zobowiązań ubezpieczeniowych. Zostanie ona bowiem w większości zaabsorbowana przez marżę CSM (lecz jedynie do wysokości niezamortyzowanej marży). Zmiana przyszłych założeń kosztowych nie przełoży się więc istotnie na wynik bieżącego roku (ewentualny wpływ ograniczony jest jedynie do części korekty marży, która zostanie zaalokowana do rachunku zysków i strat dla bieżącego okresu), natomiast będzie odzwierciedlona w profilu zysków kolejnych lat (rys. 5). Rys. 6 przedstawia, jak w tym scenariuszu zmiana założeń kosztowych wpłynie na wartości poszczególnych bloków zobowiązania MSSF 17 na koniec 3 roku projekcji.

Jednocześnie w projekcji według obowiązującego standardu MSSF 4 obserwujemy już dużo mniejsze zyski. Rozpoznanie większości zysku uwzględnionego w kalkulacji składki ubezpieczeniowej w pierwszym roku projekcji znacznie ograniczyło możliwość absorbowania przyszłych, niekorzystnych zmian.

Podsumowanie

Przedstawiony przykład pokazał, jak duża może być różnica w profilu rozpoznawanych zysków z tego samego kontraktu ubezpieczeniowego po przejściu ze sprawozdawczości według MSSF 4 na MSSF 17. Nowy standard będzie miał dalekosiężne konsekwencje dla zakładów ubezpieczeń nie tylko w zakresie modelowania, gromadzenia danych, procesów oraz systemów, ale przede wszystkim może całkowicie zmienić sposób prezentacji zysków ubezpieczycieli. Przygotowanie sprawozdań będzie zapewne bardziej wymagające, ale jednocześnie prezentowane wyniki staną się bardziej transparentne - marginesy bezpieczeństwa, które dotychczas wbudowane były w rezerwach, w dużej mierze będą pokazywane explicite, poprzez marżę CSM i RA.

Od wejścia w życie standardu dzieli nas jeszcze kilka lat. Jednak w kontekście rewolucyjnych zmian w sposobie wykazywania zysków wydaje się, że warto już teraz zacząć zadawać sobie pytanie: "jak w świecie MSSF 17 będzie wyglądał profil wyników mojego zakładu".